Daniel Loddo, Memòria del país gresinhòl
coberta, amb Cateton, lo portaire d'aiga de Montmiral
Daniel Loddo, Memòria del país gresinhòl
A prepaus de : Daniel Loddo, Gents del país Gresinhòl. Canton de Castelnau-de-Montmiral (Tarn), Cordae/ La Talvera, 2010 e CD : Cants e Musicas del País Gresinhòl.
Aquò fa una bona annada que rebali aqueste libràs, de gaire 600 paginas, grand format, escrit pichon pichon, e vos podi dire que l’ai legit e espepissat de cap en cima. Es una soma, a mai una enciclopedia vertadiera d’etno-istòria sul monde del canton de Castelnòu de Montmiral (Castelnau-de-Montmiral) dins Tarn, es a dire de tot aquel monde que visquèron et vivon totara dins lo parçan de la selva de Gresinha. Aital passa en rivista tot çò que s’estaca a la vida economica (agricultura, industrias, mestièrs de tota mena : moliniers, fornièrs, barricaires, rodièrs, joatièrs, cadieraires, fabres, esclopièrs, panieraires, peirièrs, relotgièrs, perruquièrs, caifàs, pelharòts, estamaires, gardas, portaires…) ; puèi la vida vidanta e la vida sociala (un pauc fora borra aquesta partida : alimentacion, riquesa e paubertat, justicia, mentalitats, ideas politicas, anticlericalisme, instruccion, utilisacion de la lenga), los rites de passatge (maridatge, naissença, mòrt), credenças (devocion, rites de proteccion, medecina popularia, sorcelariá…) ; los passatemps (jòcs, espòrts, velhadas, canarvals, vòtas, bals, musica), enfin los contes e las legendas… Tot i passa e la massa d’informacions es tot simplament fenomenala e de totas sorgas : una collecta orala de mai de cent seissenta personas (e encara, i a d’inicialas qu’ai pas trobadas dins la tièra finala) e un trabalh mai qu’important dins los archius privats e publics e las bibliotecas.
Aqueste país, lo coneissi plan, que l’ai traversat de centenats de còps, en veitura e en biciclèta, entre Albi e Caussada, paísatge de puèges e de sèrres suaus, ont trauca de’n pertot lo blanc de la peira calcarària, que las bòrias e los vilàtges n’en son bastits. Me’n anavi, me’n vau encara, de còps que i a, per las vinhas, puèi lo long de Vera, entre los garrics de Gresinha e la terra roja, meravilhosament roja dels rogièrs del costat de Puèg Cèlsi (Puycelsi) e de La Ròca. (Larroque) Aquel país, lo se pòt traversar coma una carta postala : la plaça de Castelnòu de Montmiral, lo castel de Càila, la bastida fortificada de Puèg Cèlsi, la forèst de Gresinha… Òm se pòt tanben arrestar, parlar amb lo monde, començar de sègre lo fil de la memòria, de s’enfonzar dins las sedimentacions de cultura materiala, orala, escrita… Es çò qu’a fach Loddo, e nos balha aquí las resultas d’aquel trabalh d’arqueologia umana. Dejos la pel lisa e muda de la carta postala, vaquí la carn, vaquí la ventralha del país.
Puèg Cèlsi. Fotò Dominique Felga
Lo libre, coma los autres de la colleccion, es escrit en francés, mas l’occitan i se trapa pertot, perqué gaireben totas las enquestas son estadas carrejadas dins la lenga, e lo tèxte es mirgalhat de la paraula dels intervistats, revirada en francés dins lo marge. Los tèxtes son, coma totjorn dins lo trabalh de la Talvera, balhats en grafia classica, amb una volontat evidenta de pegar lo mai possible a la prononciacion locala e de totjorn respectar la sintaxa (per exemple, lo pronom personal neutre, que se ditz dins lo parçan « bò » e « ba », e que tend a prene la plaça del pronom personal, etc.). Aquò se veirà dins las citacions que farai.
Presentarai pas lo libre d’un biais sistematic, es a dire que farai pas una sintèsi critica dels conteguts, mas me contentarai de pescar de tròces de biografia, d’anecdòtas, d’exemples, de bocins de sovenirs.
La primièra causa que marca benlèu a la lectura es lo passar del temps, lo cambiar del país en pauc de generacions. Ieu me rapèli, encara, dins la annadas seissanta dels camps pichons separats de bartasses tot lo long del cors serpentos de Vera, abans lo remembrament que capvirèt completament lo paísatge. Mas la memòria encara viva captada per Loddo nos pòrta fòrça mai lenh dins lo temps.
Per exemple, es pas aisit d’imaginar que la selva de Gresinha, uèi mai que mai silenciosa e voida, foguèt un lòc abitat per d’obrièrs, d’artisans, de veirièrs (lo libre conten un capitol fòrça complet de Bernard Pajot sus l’art del veire en Gresinha), que vivián dins de cabanas, de baracas e de rolòtas : « una pichona vila. I aviá 500 personas dins Gresinha, se rapela un ancian de Vaor, que i demoravan en permanença, entre los carbonièrs, los rassegaires, los pigassaires. E passava l’espicièr, passava lo bochèr, lo bolangèr… ». Qualcun mai se remembra encara que los carbonièrs (subretot d’Italians de la region de Pistoia, dins los darrièrs temps del carbon de lenha – Loddo lor a consacrat un libre e un film documentari cf. aquí mon article sus la Lamentacion del carbonièr) « avián de cabanas en tèrra que fabricavan. Metián d’arbres quilhats, d’arbres entièrs, de buscas coma aquò, e aquí apèi i plaçavan de mofa contra aquelas garolhas e apèi amb de terra. I faisiá pas freg dins aquelas cabans. ».
E puèi, cossi se figurar los pueges de la part galhiaguèsa sens vinha ? E ben, un paísan d’Andilhac se rapèla qu’ « aprèp lo filoxera totas las vinhas èran crebadas, se demorèt una trentena o quanranta ans que i aviá pas de vinhas ». E d’apondre : « Ieu quand èri pichon anàvem amassar de prunèls de boisson negre per far un bocin de vin. Lo metián dins un semal ambe un bocin de sucre e d’aiga. E apèi, quand aviá fermentat, ba bevián ».
Cal tanben se representar lo trabalh amb las vacas e mai que mai a la man, al palabès, dins aquel canton puslèu paure ont se disiá que los gòrbs passavan amb lo ventre en l’aire per pas véser la misèra o tanben que lo país èran tant paure que los gòrps los devián ravitalhar, o encara que devián portar la musèta se volián manjar !
La paubertat èra una mena de comuna condicion. « I aviá ben qualque riches, ditz una estajanta de Montmiral, mès los comptàvetz suls dets de la man. E disián : ‘Los paures, que vos aimam plan paures, e que sosquètz plan paures’ ». Proba de l’existencia d’una importanta consciencia sociala, dins aqueste país marcat per las ideas socialistas e radicalas, e donca tanben anticlericalas (ne tornarèm parlar).
Evidentament, i aviá paures e paures : pichons proprietaris, « bordièrs a mieja » (metadièrs), vailets, a mai de monde qu’avián pas res e que rebalavan pels camins… La memòria d’aquela vida, la dels grands parents dels mai vielhs, nascuts dins las annadas 1870, s’es sovent menteguda. Coma aquesta femna de Montels que ditz : « Ma grand maire, mon paire me disiá, èran aici bordièrs, donc partissiá a Galhac amb un panièr sul cap e un autre a cada braç per portar de polalha, los uòus… al patron qu’èra a Gailhac per cò que partajavan tot, èran bordièrs a mièja ». D’aquel temps, dusca a las annadas 20 o 30, coma endacòm mai, se fasiá per la sant Joan las vòtas logairas, ont los vailets e las sirventas se cercavan un mestre novel, e disian per rire que la velha de la vòta èra « sant Crebèri » o « sant Crèba », perqué èra un jorn ont se trabalhava a ne’n pas poder mai, e lo lendeman de la festa, lo 25 de junh la « sant Ensagi », perqué començava una periòda d’ensaj, de pròva per los qu’avián cambiat de patron.
Passa dins lo libre un fum d’istòrias de vidas aspras, aclapadas de trabalh, coma la de Cyprien Condat sortit d’Istricon (Caüsac) en 1875, contada per son fils. Venguèt carbonièr a las minas de Caramaus : « trabalhèt 14 ans 11 meses e i demorava 1500 jornadas de rèsta perqué fasiá de dobles. Demorava dos jorns al fons de la mina sens tornar montar en trabalhent. Alara viá ganhat d’argent. Més en 1908 i agèt una grèva terribla, mangèt tot l’argent qu’avi’a ganhat. E èra en colèra e sabes ne voliá a la CGT. E ne fasiá partida justament, èra un cegetista. Mes apèi soguèt lo contrari. Et diguèt : « Quan trobarai una bòria partirai ». Aital venguèt bordièr puèi crompèt una bòria a dos passes d’ont èra nascut.
Las femnas se pausavan pas jamai : « Mon paire me contava, ditz una mamèta del Verdièr, que la mairina, la maire de mon paire, quand seminavan lo blat dins la rega, lo pepé laurava amb los buòus e la memé semenava lo blat darrièr la rega, a ponhats aquí, dins la rega, e alara quand arribava a cima, qu’aviá finit de seminar atendiá que la rega siága cobèrta, que siága acaptat per tornar començar. Alara aviá la cauceta dins la pòcha, montava sus una pèira perqué èra pè nuda, e fasiá la cauceta en atendent que lo pepé arribe a cima amb l’alaire. E apèi tornava començar e a cima tornava montar sus una pèira per far un bocin de cauceta. Las femnas aviam pas una minuta. Entendiái dire ieu a ma mairina que una femna caliá pas jamai que metèssa una man sus l’autra. Aviás pas léser ni de te sietar ni de far pas res de las mans. S'aviás pas res a far caliá atrapar las caucetas e tricotar o quicòm ».
Una anecdòta que ne ditz long sus aquelas vidas de trabalh e de paubertat es lo « viatge de nòça » d’Ernestina, contada per la mèma informatritz : « Ernestina èra una memé que demorava al Verdièr. Èra nascuda a Santa Cesèlha e alara quand se maridèron s’installèron al Verdièr. El aviá un atelièr, èra menusièr o fustièr. E avián 20 ans quand se maridèron. E èran pas riches, trabalhavan totes dos, pensi qu’ela fasiá un bocin de cotura. E alara d’aquel temps venián de far lo viaduc de Caüsac e lo tren comencèt de passar aquí. E aquò èra tot novèl. E alara avián enveja de véser passar lo tren de Caüsac sul viaduc. Alara partiguèron lo matin d’ora amb d’esclòps per venir véser passar lo tren a Caüsac. Me pensi que prenguèron un croston perqué se que non i a 9 quilomètres quand même a pè per venir véser passar lo tren e aquò èra lo viatge de nòças ». Cal dire que l’arribada – o lo passatge – del tren èra a l’epòca un grand eveniment (véser aquí, un autre libre de Loddo Chansonniers de Monts de Lacaune).
Viaduc de Caüsac de Vera. Fotò Eugène Trutat 1909
Se trapa tanben d’informacions sus tots los pichons mestièrs que fasián viure son monde, coma per exemple aqueste còlportaire que demorava a Canta Cocut sus la comuna de Vius, a la debuta del sègle XX : « Aviá un carreton e vendiá de libres. E fasiá escrivan per lo monde quand n’avián besohn ». Sul carreton èra escrit, en francés e en latin : « La fortuna me fugís, mas la ciença me demora ». De noms sortisson de l’oblit, coma aquel Batiston de Lauzèrta, lo darrièr esclopièr de Vius, vielh celibatari qu se logava a la jornada, petaçava las semals e lo dimenge talhava lo pel e rasava lo monde. Se disiá tanben que fasiá lo medecinaire. O encara, totjorn, de Vius, Norbert Cayre, nascut en 1876, qu’èra joatièr : « fasiá de jocs, e aquò lèu fach e plan fach. Lo comandavas, veniá, te caliá aver lo boès quand mèmes. Se fasiá plan en vèrnhe. Me’n rapèli, dins la gorga i aviá totjorn un tròç d’arbre per far los jocs. Veniá, preniá la mesura de la còrna del bestial, la talha e la fòma per çò que n’i a que son bassas, d’autras nautas… Dins la jornada lo jo èra finit. N’abançava. Aviá de pichons escapols [es a dire d’escapolons, de modèles], e tot a la man ».
A mai, passavan per las bòrias de cadieraires, coma aquel tipe chafrat « lo Secret medical » que veniá deTarn e Garona : « Aquel tanben èra un rude. Bastissiá de cadièras e lo ser partissiá a Montalban a pè amb una carriòla. E i vesiá pas gaire. A çò que paretriá qu’èra un ancian cantaire d’operà mès qu’aviá abandonnat de mercés la vista. Passava d’un ostal a l’autre. Lo monde quand lo vesián n’i’n fasián bastir. Dispareguèt apèi, sabi pas ont passèt. Èra avant la guèrra ». Loddo a interrogat tanben un italian, Narcisse Decima, sortit d’a costat de Belluno, en 1914, que amb lo paire fasiá de cadièiras. Daissi sas paraulas d’aur en francés : « Quand on est venus ici on était des gitanes qu’on galopait partout par là. Moi j’ai toujours trouvé les gens gentils. Et vous savez pas ce qu’ils me demandaient ? Si j’avais mangé ou pas. Et quand je disais que j’avais pas mangé, ils me faisaient manger. On mangeait et on dormait dans la propriété. Quand on allait à la campagne faire des chaises, on allait couper le bois et on allait faire les chaises sur place ».
De mai paures encara, s’es possible, vivián mai o mens de caritat publica, coma Cateton, lo portaire d’aiga de Montmiral, que sa fòto es sus la coberta del libre. De mendicaires passavan per las borias e fasián la pregària : « l’almoineta se vos plai / Qu’un crestian la vos demanda » ; « Pregarai Dieu coma cal/ Que lo bon Dieu la vos renda ».
Mas totis èran pas de Gleisa. Aital aquel que se fasiá apelar Le Marquis de Prune Verte : « Un jorn anguèt a cò d’un vesin e i ditz : « Ai set ! » E la vielha de l’ostal i ditz : « Se fas la pregària te balharai a beure ! – O ieu puta de monde la vòli pas far la pregària ! Se lo bevètz lo vos caldrà pissar ! » E se n’anava en diguent aquò » (M. D., Lo Verdièr).
Cal dire que l’anticlericalisme, dempuèi la fin del sègle XIX, s’escondissiá pas, e un fum d’istòrias d’aquesta mena corron encara, coma la d’un famos fustièr de Montmiral, Anselme Tregan, qu’estacava de medalhas e de capelets al còl de son can per far enrabiar lo rector. D’el se conta tanben que l’evesque l’i auriá dit : « Trégan vous devriez venir à la procession autrement je vous excommunie pendant 10 ans ». E aquel d’aquí de respondre : « Et moi je vous emmerde pendant le restant de votre vie » (daissi en francés per pas trucar las aurelhas piosas).
Aquò empachèt pas las processions ritualas (lo rector « cada 50 mètres, se rapèla una femna de Campanhac, disiá una litania e lo monde respondián. Totes los sants i passavan »), las tradicions pascalas e nadalencas de se mantener longtemps. M’agrada plan, per exemple, l'istòria d'aquel Berton, de Pèna, que fasiá la grepia dins la gleisa e disiá : « Pòrti lo pichon Jésus mès s’es pas fach bèl dempuèi l’annada passada ».
En mai, lo monde conservators mancavan pas, e podèm aver un’idea de çò que pensavan de l’autre camp en legissent los escrits d’Eugénie de Guérin, que Loddo cita sovent e a rason de zo far perqué sas descripcions son sovent fòrça detalhadas (e, malgrat son pauc d’amor per la lenga, mirgalhadas d’occitanismes). Mas cal pr’aquò tener compte que rapresentava sonque çò que pensavan los proprietaris gròsses e la pichona noblesa. Eugénie reagís violentament non solament a l’anticlericalisme, mas tanben a las tradicions pacanas – o almens pensadas aital – coma lo carneval : « Je viens d’apprendre d’horribles choses de mes voisins de Vieux qui ont enterré leur Carnaval au chant du de profundis. Cela fait horreur. L’an dernier, un se déguisa en prêtre et contrefit les cérémonies des Cendres qu’ils répandaient sur les femmes qu’ils rencontrèrent. Je plains bien ce pauvre abbé Viguier d’être au milieu de cette canaille ».
Loddo a trobat de monde d’Andilhac qu’an servat per tradicion familiala d’anecdotas sus Eugénie, sòrre ainada del poèta Maurice de Guérin, defuntada en 1848. Demorèt famosa per sas activitats caritativas, atestadas per aquesta polida istòria que vos balhi, encara un còp de misèra nègra : « Aviam aicí a n’aquel moment una memé, una femna vièlha que deviá èsser benlèu la mairina del pairin, dormissiá de naut amont dins una pichona cramba. I aviá pas de contravents. I aviá un carrèu que mancava a la fenèstra. E alara Eugénie aviá rospetat que i caliá metre aquel carrèu, que fasiá freg. E aquela femna ba volguèt pas, perqué i aviá las irondèlas que i avián fach un niuc per una potra. Aquelas irondèlas i venián cada jorn, èra la sola companha qu’aviá tot lo jorn, la gardava de languir ».
Probable que l’Eugénie auriá tanben trobat a « rospetar » de la costuma pacana de la ramada, de ròsas (encara qu'aquò anava plan amb l’estetica romantica), mas tanben, de còps que i a, de fems, e de bordilhas que se fasiá pels maridatges. Una femna de Montels, nascuda en 1923 se soven : « Un còp i avián fach aquò a una dròlla qu’èra un pauc leugèira e lo jorn que se maridava i faguèron una ramada, èra al caireforc de la Peira Quilhada mès aquí i faguèron una ramada al lènh de la i far amb de ròsas la i faguèron amb de fems e de mèrda. I faguèron un camin. Voliá dire qu’èra salòpa, una puta. E d’autres còps la lor fasián amb de ròsas ». Los rituals d’integracion (e de contraròtle) social, a mai en defòra de la Gleisa, podián èsser feròçes…
Aquò e un exemple entre mila, dels testimoniatges sus la costumas, festas e rituals recuelhits per Loddo. Es donca pas possible de balhar aquí una idea vertadièra de sa riquèsa e de las sospresas que reserva al legeire.
Eugène Trutat, Pont sus Vere, 1896
Lo libre s’acaba, per donar un darrièr exemple d'aquelas suspresas qu'esperan lo legeire, sus las istòrias d’un autre Tregan, Germain aquel d'aquí (1896-1977), que se son transmetudas oralament. Son… cossi dire ? d’auto-ficcions iperbolicas, o plus simplament de contes de conflòrla o de venta bufa, es a dire de ventard, un pauc a la Tartarin de Tarascon, que lo monde tornan racontar mas en daissant a l’autor presumit la responsabilitat de sos dires « un matin partís a la caça. Alara a un moment donat, ça ditz, te vesi una lèbre, ça ditz, jaguda jos un garric trufièr. Aquela lèbre quand me vei demarra talament de còp ça ditz que me desraba doas trufas bèlas coma d’uòus de piòta, ça ditz. T’i foti un còp de fusil, ça ditz, e se’n va crebar dins una trufetièira e en se debatent me desrabèt mièg sac de trufets. Alara ça ditz agèri la lèbre, las trufas per perfumar la lèbre e los trufets per far còser a la padena, aquí t'agèri un bon dinnar ça ditz ». Visiblament, aquel Tregan inventava d’istòrias aital tot lo sanclame del jorn, perqué ne demora a bodre. Aquelas galejas, ça que la, son prigondament enraiçadas dins la cultura orala e de còps que i a se trasforman en quicòm de fòrça particulièr que se podriá apelar istòria impossibla balhada per veraia, coma la de la velhada funebra, recuelhida per Loddo a Montmiral, mas que se trapa una pauc pertot : « Mon paire jogava a las cartas amb tres autres. Velhavan lo mòrt. E tot d’un còp i a lo mòrt que pren lo braç d’un jogaire de cartas e que i ditz : "I a un tal qu’es en tren de trichar". E l’autre pren la botelha, t’i fot un pet sul cap en diguent : "Quand òm es mòrt òm parla pas" ».
Fin finala, ai enveja de dire qu’aquel libre (puèi amb lo CD de la colleccion « Memòrias Sonoras », mitat collectage, mitat represas de cants tradicionals pel grop de la Talvera, que meritariá un article separat) es tròp ric. E aquò es vertadièrament una critica ! Me fau comprene : aquela densitat d’informacions e quantitat de tèxte podon descoratjar lo legeire. Perqué, me pensi, i a un vertadièr problema de maquèta : las paginas son tròp clafidas, las linhas tròp serradas, quichadas, las letras tròp pichonèlas… De còp, las illustracions, mai que mai de fotògrafias, son sacrificadas : fòrça nombrosas, plan interessantas mas, a mon vejaire, pas sufisentament valorisadas ; son tròp pichonas e cunhadas dins totis los recantons del libre sens prendre la plaça que se meritarián. Enfin zo cal dire : d’aquel libre, fòrça aisidament se ne podriá far dos o tres. Evidentament lo còst seriá pas lo mesme, mas pòdi pas entrar aquí dins aquestas consideracions essencialas sus las limitas estrechas dels mejans autrejats al patrimòni occitan.
De tot biais, òm vei plan, darrèr aqueste libre e aqueste cd, lo monument de trabalh. E cal pensar qu'aqueste libre es solament una demest las autras publicacions, fòrça nombrosas e riccas, de Loddo, que ne’n pòdi pas far la tièra aquí, perqué, tot simplament, n’i a tròp, e demest un fum d’autres prefaches (la direccion del grop evidentament, etc.). Lo vam e lo capuditge d’aquel òme e de sas ajudas (en primièr Céline Ricard, mas n’i auriá d’autres de nomenar) son simplament remirablas e Loddo se meritariá una fòrça mai granda reconeissença dins Tarn e tota la region. En luòc d’aquò n’ai vist e ausit a-z-Albi, a mai dins lo mitan occitanista, que fan la boquèta. Perqué ? Que te sabi ! Benlèu perqué digus es pas profèta dins son país ! E puèi per acabar, èssent coma totis sabon universitari, voldriái dire qu’aquel trabalh, coma lo de Bedel en Roèrgue, lo de Robert (e de l’IEO) en Limosin, etc. fan vergonha a l’universitat e al CNRS que semblan aver quasi completament renegada l’etnologia rurala, al mens dins nòstre país. Perqué ? Aquò deuriá far l’objècte d’una refleccion futura.
Joan Peire Cavalièr
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F94%2F82%2F115864%2F127378869_o.png)
/https%3A%2F%2Fassets.over-blog.com%2Ft%2Fcedistic%2Fcamera.png)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F02%2F69%2F115864%2F9949762_o.jpg)