Grafia e Lenga(s) de Claudio Salvagno

mòstra de Claudio Salvagno, La Via del Sale, Castagnito 2004

Salvagno salvatge cultivat

Dins un pòst recent ai presentat lo darrièr (enfin, a dire la vertat, ara l’abans darrièr) n° de la revista Òc (2020 n° 135) ont se pòt legir una plena punhada de tèxtes d’omenatge al poèta occitan d’Italia, Claudio Salvagno, defuntat en junh de 2020. Sos recuelhs L’Emperi de l’Ombra (2003) e L’Autra Armada (2014) son sens cap de dobte d’una importància majora dins la literatura occitana d’aquesta debuta de millenari.

Sufís de citar los cinq primièrs verses de L’Emperi de l’Ombra :

Sabo ren qui s’archampar๠a aquesta rueida²

e se bastirem abó³ aquestes lauses

de nòu fronts lusejants.

Lauses d’aquesti monts charjats de paciença

abó i testes ent⁴ i niules e i pès ent la nebla.

« … los caps dins las nivols e los pès dins la bruma ». La fòrça d’aqueste lirisme es de capitar a dire amb una granda economia de mots, çò qu’es la montanha, la vida dels montanhòls ara totis partits, obrièrs en vila, ara al cimenteri, las lauzas lusentas dels ostals aclapats, los ressons de las votz enanadas, l’abandon, lo frech de la nuech que tomba dins l’arma. Un autre còp, se gausi, me’n caldrà ensajar de’n dire quicòm. Uèi vòli parlar mai que mai d’una causa que pòt semblar futila en compareson al contegut de l’òbra, mas que ne fa part : la materialitat de son escritura, sa grafia, et tanben, darrèr la grafia la question de la(s) lenga(s).

Salvagno que visquèt e moriguèt dins la vilòta de Bernés (Bernezzo) a costat de Còni, aviá pas fach d’estudis e s’era format solet e al astre dels rescontres. Pr’aquò sa lenga, coma zo ditz Joan-Claudi Forêt dins son omenatge, es pas brica un « etnotèxte », perque sus la basa d’una lenga « iperdialectala », espleitava pr’aquò un ric repertòri de mots, d’expressions, de formas manlevadas a las Valadas totas e tanben, benlèu subretot, a la literatura occitana, en particulièr provençala, que coneissiá força plan.

Sa grafia pr’aquò podriá far pensar a quicòm coma una escritura « bruta », « salvatja » (vertat Salvagno ven de Silvano, l’òme dels bòsses, lo salvatge!) tant sembla espelofida e destimborlada. Parli de sa grafia originala, primièra (e recidiva !), non pas la dels verses qu’avètz legits aquí dessus que son estats revists de cap en cima per Jean-Michel Effantin, Joan Claudi Forêt en preséncia de l’autor (« demorèrem dos jorns plens a temptar de desembolhar un bartàs de mots, tot sabent que los desermassir èra tanben los traïr », J. C. Forêt). Mas podèm aisidament imaginar a çò que podiá semblar aquesta grafia originala al dos sens del tèrme, a la lectura dels tres poèmas balhats aprèp los omenatges d’aqueste n° 135 del 1987, La Talhada, Mirèio (2001) e Darniè estiu (1987). Aqueste per exemple, ont sembla dominar la referéncia al sistema de François Fontan comença aital :

Sun mèe venü,

Al pais perdü din la memoria dal temp pasàa

Me pais di kole lügnante

E dai kumbai unda la fresküra te lapa l’anima.

Coma vesetz es tota una autra istòria, e benlèu una autra poetica. Per l’imaginacion linguïstica, del quite fach d’aquesta grafia, l’experiéncia emocionala de la lectura es plan diferenta de çò que pòrta la grafia dicha normalizada. Deja, dins un atentiu moviment de balancièr, amb lo lagui de daissar veser lo trabalh de creacion, la revista Òc, en 2016, dins çò qu’èra déjà un « omenatge » (n° 116) ajèt « la bona idéa, coma zo ditz J. C. Fôret, de publicar d’unas pròsas sens cap d’ajustament grafic, d’un biais non pas antagonista mas complementari de nòstre partit pres editorial : de pròsas que mòstran lo tèxt a l’estat brut ».

Pr’aquò Salvagno èra pas un poeta « brut », coma i a d’art « brut », perque sa creacion se pòt pas destacar d’una cultura linguïstica, orala e escrita, fòrça larga e consciénta : las referéncias a la cultura de la koinè occitana, son pro nombrosas e demostran la preséncia d’un imaginari collectiu ordit de cultura escrita occitana, amb un fòrta preséncia dels trobadors (a mai pel biais de micro-citacions⁵), de Mistral, etc. Es, fin finala, una poesia mai saberuda que non pas bruta o naíva.

Sufís de legir aqueste ensag autobiografic publicat en 2016 per se rendre compte de son « dereglament » grafic, mas tanben de son erudicion literaria. Las lecturas d’aqueste obrièr autodidacte (trabalhèt dins las carpentas metallicas puèi als camins de fèrre) son fòrça ricas, amai quasiment « classicas » e subretot dubertas sul monde tot : Dante, Petraca, Malherbe, Blake, Coleridge, Puskin, Whitman, Lorca, Montale, Ezra Pound, Milosz, Ponge, Acmatova, Brodskij, Pasolini, Gary Snyder, Bonnefoy, Jacottet ! De poètas occitans, aquò rai, los Trobadors, Mistral… e los que revirèt en italian : Delpastre, Max Roqueta, Lafont, Tardiu… los Catalans (Espriu, Jep Gouzy, Pere Quart, etc.), e encara de poètas ‘dialectals’ italians coma Valerio Magrelli e Franco Loi, sens doblidar plan segur los de las Valadas, Brodrero, son amic Piero Raina… Una biblioteca cosmopolita d’autors de tria. Coma zo ditz Joan-Pèire Tardiu : « Vesèm d’efièit, al fièl de çò que nos conta lo poëta a prepaus de sa vida e de son encaminament, coma lo patuà de Bernés es estat metut en òbra. […] E cal constatar çò prumièr que l’ancoratge pregond dins l’endreit e dins la lenga de l’endreit s’apària amb la dobertura pus granda, l’alandament màger al monde ».

Per Jorn, davant lo manuscrich de l’Emperi de l’ombra, lo problema èra (J. C. Forêt) de « trobar una grafia condrecha [sic] per sos tèxtes », malgrat l’objeccion evidenta, a saber que « las quitas incoeréncias d’una lenga salvatja que se socita pas d’ortografia fan partida del poèma ». Caliá doncas tentar almens de l’ « aprivadar », aquesta « lenga salvatge », e se faguèt, per l’Emperi de l’ombra, en grafia classica. Mas èra vertadièrament selvatja aquela lenga ? Es a dire aquela grafia ? E, mai prigondament, existís un biais salvatge d’escriure ? Perque en fach, escriure es totjorn aplicar una norma o alara la fargar se fa mestièr. E Salvagno ne mancava pas de normas, al contrari n’aviá de tròp ! Vist que sos tèxtes èran un « barrejadis dels sistèmas grafics que l’Istòria depausèt dins las Valadas », es a dire : « grafia mistralenco, Escòla dau Pò, notacion fonetica de Fontan, nòrma classica, grafias piemontesa e italiana ». Plan segur, aquesta escritura podiá pas èsser autrament que confusa, dins la contradiccion (el escriu endacòm « contradirietat » !) dels sistemas mesclats (aital, per exemple, lo fonèma [u] escrich dins un mème tèxte « u », « o », « ou ») e se comprén plan que los editors (amb l’autor) volguèssen a tot pèrdre en prene un de coerent. Causiguèren lo sistema grafic lo mai difusit en Occitania tota, amai se al nivel local, lo monde de las Valadas preferisson sovent la grafia de l’Escòla de Pò, fargada ad hoc per aquels parlars sus una basa mistralenca (de veser sul sicut mos pòsts del 2011 : Bref séjour dans la haute vallée du Pô et La graphie est toujours plus que la graphie). Quora comencèt a escriure de poesia, zo faguèt el tanben amb una grafia mai o mens pròcha de la de L’Escòla dou Pò, coma en 1992 dins Lo radeu de la Medusa, una revista marselhèsa de Renat Merle (aprofiti per lo saludar e lo quite Salvagno doblida pas de zo mançonar dins son tèxte autobiografic del 2016), la primièra se m’enganni pas a l’aver publicat, almens en França. La decision de Jorn, coma totjorn dins aquels afars de grafia, foguèt de politica linguïstica (aquesta constatacion sens cap d’intencion critica) : « Voliam promòure un poèta occitan reconegut coma tal, e non pas un poèta patesejant » (J. C. Forêt).

Tre 2000 (Òc n° 56) Salvagno ensajèt el meteis de passar a la grafia albertina, çaquelà amb plan d’esitacions e de pentiments, coma se vei plan, per exemple dins los tèxtes en pròsa pareguts dins Òc en 2014 (« Mistral e las valadas occitanas d’Italia ») e en 2016 (n° 108 e 116). Mas sembla tanben que Salvagno foguèt pas tant qu’aquò convencut per aquesta grafia, vist qu’aprèp la publicacion de L’Emperi de l’Ombra, contunhèt a far paréisser, mai que mai en Italia, de tèxtes en grafia del tipe ‘Escolo dóu Pò’ (2004 Poems on the rocks, 2013, libre sus Bodoni, Osnago, edizionipulcinoelefante, un exemple aquí en efièch), e dins aqueste n° 135 un poema del 2011, La Talhada, que comença aital :

I ounde di pra toumben dins lou mar dedins

i bisounà soun de port drubert

e i arbou soun de bateu a la ribo.

L’indecision grafica es evidenta, coma dins l’ensaj autobiografic del 2016 (Òc n° 116) : escritura incredibla, ont s’ausís l’occitan de las Valadas, plan segur, mas tanben, dins aqueste occitan, darrer aqueste occitan que pren tanben a la lenga medievala, al provençau, al lengadocian…, s’ausís e se legís de piemontés, d’italian, de francés e mai cusiosament (o m’enganni ?) de castilhan… Aquò es pas solament lo fach de l’instabilitat del sistèma grafic, aquí la variacion es forçadament tanben fonetica. Trobam per exemple en mens de 4 paginas : « era una filha de l’Hospial » ; « en Italia aquel temps se pagavo l’espidal » ; « mon paire restèt longtemps a l’hespital » ; « fuguèt tanben recoverat a l’espial »… La lenga d’aquela pròsa es bricolejada d’un pauc tot çò que se parla e tanben de manlèus a l’escrit de mai d’una lenga. Quora escriu, per exemple : « devenguèri un ouvrier de carpentario pesanta en ferre » : ont l’occitan es clarament costejat de francés e d’italian.

Per aquò la lenga escrita de Salvagno me fa pensar a l’escritura plan interessanta tanben de Giacomo Bernardi, dich Giacu Cayenna (trobaretz un mèu article sus l’autobiografia d’aquest òme), d’Ostana en Val Pò, escapat del banhe de Caïena en 1933 : aquel d’aquí cercava d’escriure dins un italian classic e sovent capitava excellentament a zo far, mas las autras lengas de sa vida – l’occitan, lo piemontés, lo francés e l’espanhòl – venian prene lor plaça e subvertir lo model literari. Mas la tòca de Salvagno es plan diferenta. Dins sa poesia, cerca d’apariar la lenga parlada locala e l’occitan, o puslèu los occitans literaris, e tota sa poesia vibra d’una tension extrèma entre una volontat de fidelitat als parlars locals e los manlèus a la literatura occitana. Mas per çò qu’es de sos ensajes de pròsa, quora fa lo punt sus son itinerari de poèta e d’artista o quora escriu sus la preséncia de Mistral dins las Valadas (Òc n° 108, 2014), se tracha d’un parlar vertadièrament mesclat d’un pauc de tot çò que li veniá a la boca e a la punta dels dets. Aquò nos fa pausar la question de l’escritura dins los territòris frontalièrs, ont las lengas se mesclan, e ont lo monde, en fasent l’experiéncia temporària de la migracion (un causa fòrça comuna dempuèi de sègles dins las Valadas), son literalament pastats de maitas lengas.

Fin finala, la resisténcia evidenta de Salvagno a la causida d’una grafia coerenta, es mai que mai lo signe de son apartenéncia a un país de frontièra, ont les lengas s’encontran e se mesclan, mas sens se confondre ; sus una napa d’occitan bernés, lenga ela mème de contacte, venon interferir, coma a la radiò quora sus una frequéncia lo canal ven parasitat per d’autras cadenas, que venon e se partisson coma d’ondas o de còps de vent. Daissar venir e daissar anar las lengas dels luòcs e dels moments de la vida pòt aital èsser una mèna d’experiéncia mediumnica, un biais de se daissar abitar e traversar per las votz dels vius et dels mòrts que virolejan per l’aire e que cal aprene a escotar : prefach de poèsia.

Joan-Pèire Cavalièr

1 recamparà

2 « Aqui dedins se parlo de li trabalhs de la comunitat… las ruiedas. Una sorta de comandada per la comuna, las antigas costumances que exitissen encara en l’auta valada. Chasque familha era obrigada de fornir un ome per exemple per levar la neu. Se i avia pas un ome, bele una fenna », Òc n° 135, p. 31.

3 amb

4 dins

5 Arnaut Daniel, Bernat de Ventadorn, Pèire Vidal… sul sicut amb d’exemples, lo tèxt d’omenatge de Joan Pèire Tardiu, Òc n° 135, p. 43.

Comments

[tavan]

Per perlungar un pauqueton aquesta platussada...

http://taban.canalblog.com/archives/2021/04/25/38940218.html

[philippemartel]

E suu Felibritge, per respondre a Cantamerle, la sociologia dau Felibritge (pichons borgeses) li permete de tochar ni las classas superioras ja francesaas ni la classas populàrias que pantaisan d'estre francesaas.Oc, la question das classas a a l'i veire.

[philippemartel]

Doas causas : sus la diversitat dialectala occitana, es evidenta, e es verai que lo gascon, en tot cas aqueu de la montanha, pausa de problèmas, notaament dins sa morfologia verbala (Chambon,(qu'aimo ben e que chau préner au serios) coma totes los linguistas, privilégia la fonologia, e l'ancianetat de las innovacions dins aqueu domèni. Empacha pas que sociolinguisticament e istoricament, es amb l'occitan qu'a lo mai de liens. E sobretot, comparat a la diversitat dialectala de çò que sobre de l'òïl (anatz veire entre Wallon, Peitavin et Welche das Vosges se l'i a pas de diferéncias) o a la diversitat itlaiana o retica, l'i a pas fotò : l'occitan es pas lo pèjo das cases e totun, degun refusa de parlar d'italian, de gallo-italic, de romanche o de dolomitic.

-Sus la grafia, ai renonciat a m'emmerdar amb la question. Amb lo colèga que trabalham suu valeian d'Ubaia, m'escriu dins sa grafia, li respondo dins la mieuna, e fai tirar.

[cantamèrle]

Doas o tres causas a la lèsta sus aquelas questions interessantas:



1. Cèrtas los occitanistas an benlèu mancat de pedagogia, cèrtas se son copats qualque còp del pòble, coma o escriu E. Fraj e coma o mòstra Ch. Lagarde dins d'unas contribucions e coma los felibres dins lo temps ; mas aquel fach seria a nuançar, es pas tant net qu'aquò. L'insuccès (o lo semi-fracàs, per èsser onèst) de la reinvidicacion d'òc es benlèu pas gaire imputable a las causidas e accions de sos actors. Autrament dich al moment ont lo Felibritge espeliguèt, l'afar èra deja dins lo sac (per de rasons economicas, e de luchas de las classas), coma o analizèt R. Lafont. Laissi Ph. Martel nos esclairar sus aquò se nos legis.



2. Per la question de la grafia, soi pas d'acòrdi amb l'assercion "lo monde sabon pas la legir la normalisada". Los que sabon pas l'occitan, rai ; mas pels locutors natius (almens en Lengadòc), vos afortissi que la sabon espontanèament legir contrariament a çò que se pensa. I a de passatges dins de tèxtes de H. Lieutard ont detalha tot aquò. E ieu tanben o ai agut vist de mos uèlhs vistes. La question de la grafia es a l'encòp segondària (per rapòrt a l'oral) e primordiala, question de dignitat. Jutji pas l'òbra d'aquel monsur, que las iniciativas "sauvatjas" e las vibracions del monde son totjorn de bon escotar, mas cossi se pòt encara escriure « Lou potois dao Perigord-Limoudji » en 2017, sens téner compte de çò existent, aprèp gaireben dos sègles de Felibritge e d'occitanisme ? Es qué o gausariam acceptar en francés, o s'èrem d'una autra lenga minoritària amb una grafia mai estabilizada ?

[tavan]

Mercés per aqueste comentari que balia força de que soscar. Per la grafia, vist que lo monde sabon pas la legir la normalisada botar los noms de luocs dins la doas es una bona solucion çò me sembla (que mòstra tanben - o pas ? - que lo patès e l'occitan es la mème causa). Per ièu es una plan bona iniciativa.

Lengas d'òc al plural es quicòm mai, soi pas linguïsta mas perque pas se contentar de parlar de diversitat dialectala dins l'encastre d'una relativita unitat linguïstica ? avèm d'arguments serioses d'un punt de vist linguïstic per botar lo plural "lengas d'òc", vertadierament ?