Escrivans e petit patuès

La revista Reclam me fa de reclama ! A publicada dins son numerò 824-825 (2012), la revirada en occitan gascon per Maurici Romieu, d'una mèuna lectura del libre de Felip Gardy, L’ombre de l’occitan. Des romanciers français à l’épreuve d’une autre langue, qu’aviái postada en francés sus aqueste blog. Ne soi força onorat, e tras que content, amb la permission de la revista (abonats-vos a l’edicion papièr o en linha !) de balhar a legir aquí un tèxte en gascon.

Tim Noble et Sue Webster, Metal Fucking Rats With Heart Shaped Tail, 2007

Escrivans e petit patuès

arrevirat en oc-gascon per Maurici Romieu

Dens un libe deus màgers, L’ombre de l’occitan. Des romanciers français à l’épreuve d’une autre langue (Presses Universitaires de Rennes, 2009), Felip Gardy que s’ei hicat en cèrcas de la preséncia/abséncia de l’occitan dens las òbras de romancèrs qui an escrivut en francés au demiei deus mei arreconeishuts deu sègle XX^au, Joseph Delteil, François Mauriac, Jean Giono e deus mei contemporanèus com Pierre Bergounioux, Pierre Michon e Richard Millet ; ad aquera lista, que horneish François Salvaing.

Entà cadun d’aqueths autors que perpausa ua lectura intèrna qui amuisha a cada còp quin la preséncia discreta, a còps de mau percéber, de la dusau lenga, au lòc d’estar insignificanta, anecdotica, adaiga l’òbra sancèra e a un ròtle important, màger e dilhèu essenciau dens la soa constitucion. En contrapunt, que s’interèssa, a la fin deu libe, a la personalitat d’un autor gascon qui, peu torn de 1900, après aver escrivut en francés romans etnografics e’s hica a escríver en occitan abans de’s morir de d’òra. De Delbosquet, en occitan, ne’ns demora pas qu’un liberòt de vèrs Capbat la lana, publicat a títol postume per Antonin Perbòsc (véder la version en linha de l’edicion Perbòsc suu blòg d’Andriu de Gavaudan).

Un elògi de l’ombra

Mès, per la màger part, lo perpaus de l’autor qu’ei de seguir meilèu lo camininvèrs de la desoccitanizacion suu quau se son aviats tantes escrivansfrancofònes qui estón mei o mensh en contacte dab l’auta lenga. Gardy ques’i hè tà descríver los mòdes especifics a travèrs los quaus aquera literaturae’s realiza dens un procediment complèxe, bestòrt, en lo quau la lengad’abans o de devath ei deishada o evocada a còps en citar dirèctamentmots o tròç de frasas generaument dens ua grafia bricolejada e marrida(mes aquerò – que m’i tornarèi – l’arrefús d’emplegar ua grafia normadae d’aperar aquera lenga occitan qui, au men avís, n’ei pas estat pro marcat per Gardy, que hè partida integranta d’aqueth procediment).

Tad aqueths autors, l’occitan « que demora com ua esquilha dens lacarn de l’òbra, com ua trabucada discriminanta. Com si’s jogava o tornavajogar aquiu, a votz baisha, ua partida mauaisida qui seré estada decompte har dens çò qui l’escritura a fenit per vàder e dens çò qui contunhad’estar (p. 14) ; « l’arrefús totaument complit d’aqueth grelhon nes’ei pas podut realizar… » (p. 15). « L’auta lenga » qu’ei presenta com unhantauma (a còps tanben com un fantasma, com dens l’òbra de Delteil),com ua obsession, ua ombra : « l’ombra de si-medish purmèr, lo signede la soa desapareishuda sociau e individuau e mei enqüèra l’ombra quil’escrivan invòca, au miralh de la soa escritura, shens ac díser o d’uafaiçon clarament assumida » (p. 170). Atau l’occitan n’a pas nada plaçaespecifica, determinada, positiva : « que’s situa meilèu dens lo vueit del’escritura, en aqueth lòc immateriau, hèit de mancas e d’esfòrç on lalenga au còp com « estile e com mecanica narrativa e dèisha paréisherlos sons tèmas e las soas infl exions pròpias » (p. 170).

Lo vueit en las soas manifestacions

Dens l’òbra de Delteil, segon l’escrivan eth medish, l’occitan – o meilèu (la diferéncia qu’ei màger), lo patuès – que seré pertot ; qu’empregnaré totaument la soa escritura a tau punt que la lenga soa seré « franco-patuès ». En realitat, aquera preséncia esconuda mes assolidada n’apareish quitament pas jamei, hèra mensh, ce nòta Gardy, qu’en çò d’un escrivan com Mauriac on n’averem pas a l’idea de la cercar. Dens las òbras de Mauriac, « lo patués escampilhat tot lo long deu hialat narratiu, que marca a continuar la desseparacion iniciau e que la hè tornar surgir de cap a las illusions acomodantas de la memòria a l’encòp sobirana e falhiva. Com perrècs d’un univèrs interdit vaduts imperceptibles, lo patuès que marca lo passatge, lo retorn impossible de la vita a la vita. » (p. 48)

Giono que hòrageta dab mesprètz e malícia l’art deus felibres e lo provençau de cap aus quaus s’amuisha blaçant ; pr’aquò, la lenga auta, lo patuès (« que s’ei parlat purmèr provençau ; que’s parla enqüèra. Qu’ei un patuès. »(abansdíser de Colline, p. 76) que jòga un ròtle quasi mitic, cosmogonic (véder Le Serpent d’étoiles) au començar de la creacion literària, dens « l’engendrament » de la lenga pròpia de l’escrivan, « lo caòs primitiu de l’òbra » (p. 86).

En çò de Salvaing (La muda), lo patuès qu’ei ligat a la question centrau deu mutisme, deu mistèri e de l’opacitat bruta, fi gurats per la hemna sauvatja qui barrutlava nuda, de cap a 1800, dens las montanhas de Vic de Sòs : qu’ei un deus apròchis possibles d’aquera barradura qui, dens un paradòxa ultime, obreish en quauque part, sus l’èste qui ei totun inatenheder. » (p. 114)

Entà Bergounioux, lo patuès qu’ei la lenga d’autes còps, la d’ua tempsada escorruda dab la quau a calut rómper entà accedir, dab lo francés, au demiei deu monde mes sus la quau totun ne deisham pas de tornar : « Si l’occitan n’apareish pas jamei vertadèrament, la soa abséncia n’ei pas, bahida, ua abséncia absoluda, meilèu l’envèrs d’ua preséncia. » (p. 116) Atau, c’escriu Gardy, lo patuès que demora en quauque part au centre de la soa creacion, arbonit, e d’aquera arbonida, quitament d’aqueth desbromb, l’escritura que’s va neurir a cada còp qu’un tau retorn a las arraditz serà necessari. » (p. 119)

Dab Millet, lo patuès (enqüèra !) qu’ei percebut com ua sòrta de relíquia de la lenga nòbla deus trobadors dens la boca deus paisans e la soa desapareishuda n’ei pas auta causa que la concretizacion de çò qui pertocarà lo francés qui s’ei aviat, segon l’escrivan, (qu’ei la soa obsession permanenta) dens un procèssus de deliquescéncia qui ne pòt pas tornar a l’endarrèr ; « la desvaloracion de l’occitan en patuès e lo sentit de decadéncia qui tocaré lo francés au moment quan l’escrivan ensaja de l’escríver, que son en medish temps dus moments de l’istòria lingüistica d’un país, deus quaus l’òbra e’s neureish dinc au punt de’n har en dau buns moments lo son subjècte màger, e dus espacis metaforics on se harga l’imatge d’ua lenga per principi dejà perduda. » (p. 135) E, en efèit, Millet, dens la purmèra frasa de Ma vie parmi les ombres, que ditz a perpaus deu patuès qu’èra « aqueth parlar lemosin en lo quau s’audivan enqüèra, au bèth miei de las aledadas de las bèstias e las de las seuvas granas, tots los temps deu subjontiu, mentre que lo francés e’us deishava. » (Har de l’imperfèit deu subjontiu lo signe de la decadéncia deu francés e de la nobletat descaduda de l’occitan qu’ei tanben un vielh lòc comun).

Singularitat de l’òbra e diglossia comuna

Gardy, que’s coneish pro clarament, ce’m sembla, que mia la soa analisi dens ua lenga de las beròjas, en entrar pregondament dens cadun deus univèrs romanescs aus quaus s’interèssa. Dens aqueths tèxtes, l’analisi qu’ei purmèr especificament literària e, si’s pòt díser atau, psicoliterària pr’amor, cada còp, lo motiu diglossic qu’ei percebut dens los retortelhs de l’òbra au mei pregond d’ua psicologia pròpia a l’escrivan. L’encastre sociolingüistic d’aqueras lecturas qu’ei relegat a l’endarrèr com si aqueste ne podè pas portar que l’istòria plan e tròp coneishuda – limitada e fin finau insufisenta entà rénder compte de l’especificitat de l’òbra – de l’estructura diglossica, fatau per l’occitan en literatura francesa qui ei rigorosament e imperativament monolingüa, ua istòria fin finau hèra mensh interessanta, ce sembla díser Gardy, (tà diser la vertat, n’ac ditz pas ; qu’interprèti ací lo son caminament) que la fòrma, a cada còp singulara, d’un esvaniment qui ei en medish temps ua obsession.

De segur, que situa los sons estudis dens l’encastre generau de çò qui apèra « la dialectica hòrt coneishuda « París-Província ». En passar totun, que hè remarcar que n’ei pas hèra presenta dens los estudis literaris puishque l’un deus sols obratges qui posca estar senhalat sus aqueste subjècte qu’ei lo de Fausta Garavini Parigi e provincia. Scene della letteratura francese (Torino, 1990), qui n’ei pas jamei estat arrevirat en francés.

Mes, tot medish si bremba, en passar, quant aqueths autors son depositaris de tots los lòcs comuns e prejutjats suu patuès (lenga prauba de las gents simplas, lenga de l’emocion primària, lenga de las brutas e de las bèstias[1], lenga esbrigalhada qui n’ei pas mei compresa dens lo vilatge au ras. Que’s guarda discretament d’apesantí’s suu hèit brut, a saber que dens aqueth areopague causit, Gardy, eth, qu’ei lo sol qui emplega lo mot occitan. Atau, nat autor de qui nos parla, ne reconeisheré pas, plan segur, la preséncia dens la soa òbra de la lenga a la quau consacra lo son libe.

En efèit, tots ne parlan pas que de patuès, quau que sia la lor faiçon de considerar la causa. Quan un d’aqueths autors emplega lo mot « occitan » com Delteil, qu’ei entà l’espudir d’ua faiçon hastiau : « Que deverí díser l’occitan, qu’ac sèi, pr’amor qu’ei lo mot corrècte e lo mei estrategic. Mes occitan qu’ei sabentàs, que hè intelligéntsia. A jo, que m’escarraunha los pòts e que’m da mau de còr. Mamà que parlava patuès. »

(Delteilherie).

Giono, eth, qu’espudiva dab ua grana violéncia lo quite mot « provençau », en designar dab aqueth mot a l’encòp ua lenga escriuta, ua lenga qui’s volè culturau, la deus felibres tan haunits :« Si las tradicions vertadèras deu men país èran estadas aqueras mascaradas qui hasèn lo passacarrèra dens Arle, aqueras fanfaronadas trompetejadas aus quate vents, que’m serí hèit naturalizar Samoiède. Si la mea lenga èra estada aqueth nhirgo qui hasè badar los vielhs notaris e en·hastiava l’engèni deus òmis de gran capatge, qu’averí aprés lo chinés tà m’exprimir. » (abansdíser de Provence). Çò qui’u harta, çò qui tad eth ei lo somiu deu ridicule e de l’indecéncia qu’ei qu’aqueth nhirgo aja la pretension d’estar ua lenga d’escritura : « Quan òm dispausa d’ua lenga beròja com n’ei lo francés, importanta com n’ei lo francés, rica dens la soa expression com n’ei lo francés, òm n’escriu pas dens ua lenga qui n’ei pas compresa que per un cinquantenat d’apoticaris … » (Entertien dab Jean Carrière)

Los escrivans qui intervienen a un moment quan los felibres ne son pas mei comprés, que disen o que dan a pensar la medisha causa de cap aus autors de diccionaris e de pseudoliteratura en patuès (qui ne coneishen pas e ne vòlen pas conéisher : jo, qu’èi demandat a Michon çò qui pensava de Delpastre ; aqueth nom ne’u disè pas briga arren. Qu’èi ensajat d’analisar, d’un aute punt de vista, en çò d’aqueths tres autors, l’oposicion de la beròja lenga e deu patuès.)

Aquera unanimitat, segur, que vòu díser quauquarren. La lenga dab la quau aqueths autors hèn literatura, la lenga de la literatura qu’ei lo francés ; qu’ei unica. L’existéncia d’ua auta ne’s pòt pas concéber que sus un aute registre qui ei hòra de la literatura, un registre d’oralitat natra e d’emocions brutas. Adonc, lo patuès, tau com ei, ne pòt pas estar integrat dens la literatura que per quauques mots e expressions ; qu’ei, ne pòt pas, ne deu pas estar que l’aute de la literatura ; lo de qui la literatura e’s pòt neurir mes qui deu hòrabandir entà estar era medisha e digna d’aqueth nom.

Critica sociau e desencantament de la literatura

Per estar mespresat, haunit, escarnit, totun l’occitan a la diferéncia deu patuès qu’ei un concurrent virtuau ; que representa l’idea inacceptabla que l’idiòma secret de l’enfança qui adaiga a l’esconut l’òbra en lenga que poderé eth medish har òbra, demandar çò qui l’ei devut, e dilhèu tanben reïvindicar lo dret d’ainat ! Çò qu’aqueths autors amuishan de plan qu’ei l’incompatibilitat de la lor concepcion de la literatura, la concepcion de la literatura francesa dab un bilingüisme o un plurilingüisme intèrne. La hòrabandida deu quite mot occitan (o provençau en çò de Giono), ua hòrabandida a priòri e definitiva qu’a un ròtle clar : mantiéner un statu quo de dominacion shens manca, com la dauna, dens Genitrix de Mauriac qui da ordi a la goja de tornar tà la soa cosina en tractar-la de « pèga ».

La situacion extrèma qu’ei la de Delteil qui a vist, deu temps quan èra viu, ua de las soas òbras arreviradas en occitan (Jésus II) e qui, au lòc de desconéisher lo prètzhèit, hasó l’abansdíser deu libe. Dens aqueth tèxte qu’ei lavetz lo mot occitan qui senhoreja. De segur, fin finau, qu’ei hèra mei gratificant que lo de patuès : que cau reconéisher que, per un escrivan, qu’ei mei mauaisit de’s glorificar de l’arrevirada de las soas òbras en patuès ! Aquera vertat vertadèra que s’amerita d’estar meditada…

En considerar lo caminament de Gardy confrontat a las remarcas escassas qui vieni d’esquissar, que m’apercebi d’ua causa qui deverí saber desempuish bèra pausa : l’analisi sociau que mia forçadament a un apròchi desencantat deus tèxtes literaris. Tau element qui hè partida de l’estructura creativa de l’òbra, quan ei analisat segon los principis de la critica sociau, que vad l’expression deu lòc comun mei reductor, mei esculassat e, si’s tròba, mei mauaisit a suportar per rasons scientificas o ideologicas. Que’ns hèn besonh, segur, los dus apròchis, dilhèu ne son pas exclusius mes, a còps, qu’ei hèra mauaisit de’us articular shens desruir la magia de l’òbra… Que’s poderé díser qu’aquesta ei la sola qui compta. E alavetz non ! Si ua tau analisi sociau èra estada aplicada mei sovent a las òbras de Millet, mensh de legedors que caderén de la lua en léger lo son darrèr libe (Éloge de Breivik) en loquau l’ideologia s’amuisha a cèu ubèrt e qui, pr’aquò, desempuish bèra pausa, sostien òbras davant las quaus las gents badan.

Joan Pèire Cavalièr

---

[1] Véder sus aqueste darrèr punt la citacion meravilhosa tirada de Un adolescent d’autrefois de Fr. Mauriac : « Aqueth « beleou » (benlèu), nat paisan ne’u poderé compréner au-delà de vint quilomètres a l’entorn de Maltavèrna ».