"La mai valhenta aviá pres la volada". Gravadura de J. M. Simeonin
Ganhaire ganha un còp de mai
A prepaus de : Joan Ganhaire, Los braves jorns de Perdilhòta, las Edicions dau Chamin de Sent Jaume, Meusac, 2013.
Joan Ganhaire, dempuèi que comencèt de publicar de libres, totis en occitan lemosin (aquel òme escrich pas qu’en lenga nòstra), a la fin de las annadas 70, se merita una plaça de las belas dins la litteratura occitana d’uèi. L’inscripcion de Lo darrier daus Lobaterras al capes d’occitan en 2008-2009 mòstra plan son importáncia e cal escotar, an aqueste prepaus, la longa intervista menada per Joèla Ginestet a l’universitat del Miralh (aquí dejos). Vadut a Agen, Ganhaire viu en Perigord e escrich en lemosin, qu’es la lenga qu’acompanhèt, amb lo francés plan evidentament, sa vida professionala de medecin. Coma passa-temps fa lo conselhèr general. A la facultat plan rara de poder investir amb lo mème engenh e la mèma capitada quasiment totas las formas de ficcion narativa, amb una afeccion particulara pels genres dits popularis : fantastic, policièr, picaresc… de còps que i a, lo stile n’es sornarut, escur, amai terrificant (Lo darrier daus Lobaterras) ; d’autres còps vesat e truculent, coma dins Dau vent dins las plumas, qu’es un vertadièr roman de capa e d’espasa que joga amb lo modèl d’Alexandre Dumas. Ma pòt èsser tanben francament comic e espofidaire coma dins las novèlas de la Cronica de Vent-li-Bufa.
Justadament, ven d’en plublicar una, d’aquelas novèlas comicas, al Chamin de Sent Jaume, dins una edicion impecabla remirablament illustrada per Simeonin. Enfin, comica, òc, sens cap de dobte perqué se rís a cada pagina o quasi, mas pas solament : i demòra en darrèr coma una punta de tragic. De tot biais, coma se sap plan, quora se canta de « braves jorns » es que son bravament deja passats !
Perdilhòta es lo nom d’una bòria perduda dins un canton del Perigòrd lemosin, i a fòrça, fòrça longtemps, un pauc aprèp l’arrivada de l’eurò ! A Perdilhòta demora lo Massime, un vielh garçon testarut e un pauc simplòt, amb sa maire, la Zelia, lo can Ranfòrt e la borrica Friqueta, sa confidenta. Es pas un trabalhaire de tria, lo Massime, fa de tot e de res, e quand fa pas quicòm, ne’n fa de totas las colors. La Zelia ne’n leva los braces al cel en butant « lo long crit de desesper del pòble lemosin » : « ò Diii, ò Di, ò Di, ò Di, ò Di, ò Di !!! » ; « lo greu de la fauta, explica lo narator, fasiá lo prumier ò Di d’autretant pus naut e la davalada seguenta d’autretant pus lonja… ». Se fa tanben sonar las campanas per sa sòrre, l’Iveta, qu’a faitas las escòlas amai es venguda regenta, e ven de temps en temps dins sa 4L ensajar de portar un pauc de modernitat dins aquel ostal sens telefòne e cagadors.
De se las faire sonar, empacha pas lo Massime de las escotar, las campanas, foguèsse solament per saber l’ora , mas tanben per las entendre parlar. Aquò balha l’occasion d’un bel tròç de mimologisme campanièr que vos vòli raportar : « Lo campanament de Mòrtamart passava sens pena tres termes e doas valadas. ‘Ai pas lo temps, ai pas lo temps !’ disiá, quelas clòchas dempuei totjorn. Si quo era pas elas, quo era las de Maraval, especializadas dins lo vent d’autan que te disián ‘trabalha donc, trabalha donc !’ E faliá que quò fugesse lo vent negre que bufesse per auvir Maruelh te dire gravament ‘mena los buòus, mena los buòus !’. Mas per Trempa-sopa, chamjament de messatge. Mòrtamart disiá ‘pausa-te lai, pause-te lai !’, Maraval ‘’resta-te donc, ’resta-te donc !’ e Maurelh ‘un bon chabròu, un bon chabròu !’ ».
Fin finala e malgrat tot, la vida a Perdilhòta, pel Massime, seriá pas tant òrra qu’aquò. Mas vaquí que la Zelia, una nuèit de pluèja e de vent, es folzejada per una ataca e, coma un malur arriva pas jamai tot sol, vaquí tanben que Massime perd son berret, son car berret que se’n despartís pas jamai, panat per « un vent chaitiu e una graula putassiera »… Aquí comença vertadièrament l’istòria comica e tragi-comica, de cossí viure, cossí se petaçar, quora maire e berret venon a mancar, lo berret balhat per la maire, aquí, clarament, objècte transicional d’una transicion mancada, d’un desmamatge o destetatge de mal faire.
Subretot, l’escritura de Ganhaire es aquí una festa de lenga, une lenga colorada, chucosa, mai que mai orala, amb un sens del realisme e del moment que me faguèt pensar a las istòrias de la Monica Sarrasin. Balhi un exemple quasiment a l’azard : « Coma disiá lo vielh Fernand, quand quauquaren de plan malaisat lo forçava a se gratar la cruca, 'mas quo es de la fisica, ’quò-quí…’ ». O encara, quora descrich la cara de la paura Zelia, aprèp son ataca : sos « uelhs duberts espiavan de costat, coma si se volián veire l’aurelha ».
Aqueste libròt espleita la vèna umoristica de monde que sabon se trufar d’elis mèmes, filon plan ric en Lemosin amb sa tradicion de las nhòrlas. M’es semblat que Vent-Li-Bufa e Claraiga del Ganhaire foguesson pas lenh de Vira-tranuja e subretot de Sent-Barrancon, e qu’i ajesse dins son Massime, quicòm del Jan Picatau de Delaja e del grand Biroia de Panazò (« qu’es pas la causa se los grapauds an pas de coa »), amai benlèu del Lionasson de Lingamiau. Se podriá trobar evidentament tanben un fum de referéncias en defòra del Lemosin, coma per exemple lo personatge de Padena creat per Robert Marti en Lengadoc, e plan segur en defòra del domeni occitan. Empacha pas qu’aqueste umorisme a l’encòp realiste e, disèm empatic puslèu que simpatic, autòcritic e un chic complasent, es un trach de la cultura occitana, tala coma lo contèxte sociolinguistic la determina, es a dire un trach d’aquesta cultura produsida per de monde que se sabon mespresats, preses per pecs perqué terroses e patejaires. Tota aquesta litteratura, tant orala coma escrita, n’es l’expression, non pas contrita e malurosa, mas gaujosa e ludica ; l’expression discreta de la fòrça de vida del feble.
Joan Pèire Cavalièr
