Combatre la glotofobia
Philippe Blanchet contra las discriminacions lingüisticas
A prepaus de : Philippe Blanchet, Discriminations : combattre la glottophobie, Textuel, 2016.
Professeur d’école : « comment tu t’appelles ? »
Élève nouvellement arrivé : « Ahmed » (il prononce le h).
Professeur d’école : « en France on prononce pas les H. Tu t’appelles Amed. Répète ton nom. Amed »
L’enfant pleure. (p. 132)
Aqueste libre del sociolingüiste Philippe Blanchet sus las discriminacions lingüisticas, clafit d’exemplas de tota mena, mas tanben fòrça analitic e corajos, es fòrça plan vengut. Se farà pas aquí lo torn de totas las analisis (remandarai per aquò a la lectura facha per Eric Fraj e a sa discussion al seminari Lengas e Poders de Tolosa), mas m’arrestarai sonque sus qualques punts.
Poders e discriminacions lingüisticas
Los grops qu’an lo poder en man (o puslèu los poders : politic, mediatic, religios, universitari, etc.) produsisson una ideologia lingüistica ont la superioritat de lor varietat de lenga e l’inferioritat de las autras lengas e varietats de lenga son presentadas coma d’evidencias puras[1] En França, coma en d’autres países (mas se i aviá un campionat benlèu que seriam en testa), la lenga nacionala es exclusiva (en França se parla francés) e considerada coma la mai bèla, la mai clara, sensuala, poetica, etc. del monde ; puèi dins lo francés, i a lo « bon francés », la « bona lenga », et tot lo demai, marrit, a suprimir o rectificar. Mas subretot aquesta ideologia, que aprofita mai que mai a la reproduccion de las classas dominantas, es partejada per los que ne son victimas ; Blanchet, sul modèl de Gramsci, parla d’egemonia. L’egemonia es una dominacion non percebuda coma tala, integrada als fonccionaments socials considerats coma « normals ». Aital l’egemonia legitima la dominacion, las ierarquias e inegalitats socialas, que son dins « l’òrdre de las causas » (p. 52) ; las representacions linguïsticas dominantas son lo rebat d’aquel òrdre naturalizat e a l’encòp i participan. L’ideologia egemonica aital es en mesura de produsir de « cresenças », de mitas. E de mitas lingüistics n’en manca pas, coma per exemple qu’una lenga sens escrich es pas una lenga vertadièra, o qu’una lenga sens libres de gramatica es una lenga sens gramatica, etc.[2]
Entre autras causas interessantas, Blanchet nos ditz tanben que la discriminacion lingüistica se noirís de la distinction entre las lengas (o parlats, patoès, jargons, etc.) e los locutors. La caça a las lengas, variacions, modalitats, nivels de lenga, accents, etc. seriá justificada per lo fach que son de marrits parlats e marrits biaisses de parlar e aquò auriá pas res a veire amb los locutors que lor egalitat formala, abtracta podèm dire, es reconeguda, almens al jorn d’uèi (per çò qu’es del passat, Blanchet nos ramenta tanben las teorias racialas e colonialas de Jules Ferry and co e lor ligam amb una certa conception de l’ensenhament). En realitat, son plan totjorn los òmes, los locutors e gropes de locutors que son discriminats entremièj lor lengas e modalitats de lenga. Aquò zo cal dire e Blanchet zo ditz plan e fòrt (per ex. p. 44, p. 76).
Dins çò que ditz, trapi (mas benlèu m’engani !) l’idèia de dejos que lo poder s’exerça, entre autres amai benlèu en primièr, pel mejan de la produccion de discriminacions e lor normalizacion o naturalizacion. Mas tanben, Blanchet mòstra que tota discriminacion (sociala, economica, culturala, etc.) passa per la lenga, idèia que trapam entre autres en çò de Bourdieu, que Blanchet a fòrça legit.
Tota son argumentacion supausa pr'aquò quicòm de pas evident : una definicion estrictament negativa del(s) poder(s), e una opausicion naturala entre poder(s) e pluralitat lingüistica. Segond el, los poders ensajan totjorn mai o mens de limitar o d’eliminar « la pluralitat lingüistica », perque « botariá totjorn lo poder e l’òrdre social en question » (p. 71). Pr’aquò las situacions las mai nombroses de pel monde son de situacions de plurilingüisme ont l’òrdre social es lingüisticament estructurat entremièj de diferencias lingüisticas entre grops socials e etnics. E dins aquestas situacions, los poders sabon plan expleitar la pluralitat e sovent cercan pas brica a « eliminar » lo plurilingüisme, que fa paur sonque als monolingües… E podèm veser que los, coma nosautres, que volon empoderar lor lenga minorada e minorizada, son generalament, de partisans acarnassits del plurilingüisme. Vertat qu’aqueste empoderament es l’afermacion d’una consciença lingüistica e pas (almens an aqueste nivel) l’exercici d’un poder qualificat, mas de tot biais, vesèm al primier còp d’uèlh que lo poder, que que siá, es pas per essencia enemic del pluralisme lingüistic.
Mas per el, aquestes militants, a l’excepcion d’el e de sos amics que jostenon una conception polinomica de las lengas, serián pas que de monde que volon reprodusir l’estructura monolingüe que combattan. Aquí, la marrida fe del partisan lo mena a d’analisis flacas e falsas de sos adversaris dins la lucha per las lengas minorizadas en França que son, per el, pas que de vizirs que volon venir califa a la plaça del califa (p. 101-103, capitol titolat : Quora los dominats vòlon venir los dominants a la plaça dels dominants). Daissi aiçi de caire aquesta penosa polemica (ne parlarai benlèu un autre còp [vesètz aquí]) contra l’occitan (subretot, mas tanben almens contra lo breton, "las lengas d'Espanha", l'irlandés e l'amazighe al Maroc, p. 96), mas çaquelà, çò que ne ditz (qu’es un estandard farlabicat e que i a sonque de lengas d’òc, per anar viste) engatja dos punts importants :
1- çò qu’es per el una lenga
2- çò qu’es per el l’estandardizacion
De qu’es aquò una lenga ?
1- Una lenga per Blanchet – almens es çò qu’ai compres – es çò qu’es identificat coma tal pels locutors. Balha aital una definicion estrechament sociolingüistica de çò qu’es una lenga o pas una lenga, e es doncas forçadament relativista. Mas suspausa pr’aquò una definicion substanciala, en fach, de çò que seriá la lenga (amai se fa pas que parlar de « praticas lengatgièras ») una conception continuista de la lenga, que fa pensar puèi a la teoria famosa de Gaston Paris per França, mas que ven benlèu de la concepcion continuista de Mario Alinei, pas citat pr’aquò. Dins aquesta continuitat, pr’aquò, çò ditz, de « praticas eterogènas » (se son eterogènas, avèm enveja de demandar, ont es la continuitat ?), los umans fan de descopatges per des rasons socio-politicas (p. 83) : es aital que dison « còrse », « provençal », « breton », etc.
Tot aquò me sembla plan insufisent, amai fòrça discutible d’un punt de vist espistemologic
a – perque las realitats lingüisticas existisson en defòra de las representacions que ne produsisson los locutors e son de realitats diferenciadas e discretas (aital coma los espleches de la lingüistica los podon mostrar). Plan segur son pas jamais estaticas, es a dire son totjorn a cambiar, evolutivas, engajadas dins de procès de contacte e de metissatge. Fau simplament remarcar que la concepcion continuista integrala que defend es forçadament mai qu’una pausicion sociolingüitica ; es una pausicion lingüistica sus çò qu’es lo lengatge uman, en contradiccion amb çò que dison generalament los locutors… Trespassa doncas sa volontat de demorar un sociolingüiste esstrict. Mas alara, vist que vira l’esquina a la disciplina lingüistica coma tala, sembla s’interdire d’afortir teoricament sa concepcion continuista.
b - perque i a pas de consensus possible dels locutors sus l’identificacion de la lenga que parlan, o encara mai dels estajants del territòri ont se parlan las lengas identificadas e nomenadas. E aquò perque, justament, se tracha de representacions e son pas objèctes de definicions scientificas, ont un consensus, almens provisòri, es possible. Aquí, i pòt pas aver qu’una aparéncia de consensus, quora la lenga es instituida, estandardizada e promoguda pels poders legitimes (per exemple un a pas a se demandar se lo president de la Republica parla francés –sufís pr’aquò qu’una candidata a la presidéncia aja un accent un chic norvejés per èsser desqualificada –, mas se zo pòt demandar pels pacans o per de comunautats que van pas a l’escòla e n’i aurà plan segur mai d’un per dire que lo francés de la TC es pas de francés !).
Critica de l’estandardizacion
2- L’estandardizacion per Blanchet es per definicion l’impausicion d’un poder de naut en bas, d’un poder lingüistic qu’es tanben un poder social e politic. Per definicion, l’estandardizacion es un abus de poder.
El ditz que i a pas besonh d’estandar per comunicar (dins la comunicacion i a espontaneament adaptacion mutuala). Aquò rai ! Per de millenaris las lengas èran pas estandardizadas e lo monde se comprenian… Mas me sembla, a ièu, que l’estandardizacion es intresecament ligada a l’escritura e a l’ensenhament, que son d’institucions socialas, josmessas als poders d’Estat, vertat, mas produsidas e reprodusidas d’un biais espontanèu pels actors. S’escrivi vòli èsser compres del mai grand nombre de legeires de la lenga ; s’ensenhi, es a dire se fau d’ensenhament, se fau de l’ensenhament de la lenga una activitat separada, vòli ensenhar una varietat de lenga la mens estrecha, la mai duberta, e me cal me balhar de règlas, foguèsson arbitrarias… En mai d’aquò ensenhi dins l’encastre d’una comunautat d’ensenhament amb d’autras ensenhaires, e soi portat naturalament a articular mon ensenhament a lo dels autres. Aprèp, l’estandard pòt èsser mai o mens sople, mai o mens dubert a las diferéncias, mai o mens « polinomic » o almens « pluricentric », per tener compte lo mai possible de las variantas, aquò ne soi segur. A la fin Blanchet parla d’autogestion. En teoria l’estandardizacion podriá èsser autogestida. Perque pas ? Vesi pas ont es lo problema. Lo problema es pas l’estandardizacion de per se. Çò que Marcellesi sona « apròcha polinomica » e que Blanchet presenta coma glotopolitica autogestionaria es una mena d’estandadizacion ; es pas lo simple enregistrament de totas las variacions, perque aquò, tot simplament, se pòt pas. Es per aquò, per son quite refus de tota mena d’estandard, çò me sembla, que Blanchet es tant cort sus las alternativas concrètas possiblas al regne de la glotofobia.
Glotofobia
La nocion de glotofobia enfin, que Blanchet ne reivendica la paternitat (p. 43) m’agrada pas brica, perque :
1- Amai se ne vòl balhar una definicion mai que mai sociologica, lo mot fa part del vocabulari de patologizacion dels conflictes socials e culturals, de lor reduccion als marrits afectes (la paur, l’òdi, etc.). Definís la fobia coma mespretz, òdi, agression, etc. Lo problema amb totas aquelas alterofobias es que fan pas entendre en primièr la lor natura politica e sociala, mas afectiva e patologica. La nocion d’islamofobia, per exemple, empacha de parlar, coma caldriá, de discriminacion contra los ex-colonisats del paises ont la religion dominanta es l’islam (la discriminacion que patisson es pas en primièr discriminacion contra los musulmans, mas deja dins lo fach de redusir aqueste monde a lor religion presupausada e la quita nocion d’islamofobia realiza, performa aquesta reduccion) e de racisme anti-« araba » e en çò nòstre anti-maghrebin mai que mai. Enfin la nocion d’islamofobia interdich de criticar la religion musulmana (si que non sètz islamofòbes), e doncas, fin finala, totas las autras (e aital se parla de cristianofobia, catofobia, etc.).
2- Glotofobia es una nocion bancala entre las autras nocions fobicas : la xenofobia es l’òdi dels estrangièrs, l’omofobia l’òdi dels omosexuals, etc. Ma Blanchet el meteis nos explica que i a pas de glotofobia sens glotofilia e amai sens glotomania, (« subrevalorizacion, amai sacralizacion, d’una o maites varietats lingüisticas », p. 49). Lo glotofòbe francòfone es per exemple glotomaniac del francés ! Aquesta nocion doncas pòt pas èsser clara. Lo glotofòbe a pas l’òdi de las lengas, come se podriá comprene, mas de las autras (o d’autras) lengas e varietats de lengas al nom de son amor o de sa veneracion exclusius per une lenga, o varietat de lenga (lo bon francés, l’occitan blos, etc.).
Mas lo mai important dins aqueste libre es pas la nocion de glotofobia, es plan l’analisi e la denonciacion de las discriminacions lingüisticas, sens cap de concession, e pòrta lo tema davant un public larg. D’aqueste libre, se n’es fòrça parlat – e fòrça monde a la ràdio e dins los jornals semblavan descovrir la luna ! – e a rason, çò me sembla, perque a lo coratge d’anar frontalament contra l’ideologia lingüistica dominanta, tranquilament partejada en França de l’extrèma dreita dusca a l’extrèma esquerra.
Joan-Pèire Cavalier
PS) Sul problema de la definicion de çò qu'es una lenga per Blanchet e sos amics, de legir aquí un bilhet del 2010 :
Provençal et posture « scientifique »
[1] Cita aquí Althusser : « es lo pròpri de l’ideologia que d’impausar (sens lo mostrar, vist que son d’ « evidéncias », las evidéncias coma evidéncias », cit. p. 53
[2] Blanchet ditz tanben que l’idèia que la lenga preexistís a son emplec, a son usatge es un mite. Aquò es sa pausicion critica cap a tota lingüistica formala, e soi pas en mesura de dintrar dins aquesta discussion.
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F06%2F51%2F115864%2F114845651_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F82%2F18%2F115864%2F114435658_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F71%2F64%2F115864%2F94121651_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F38%2F61%2F115864%2F73132274_o.jpg)