Jan-Peire Reidi, retorn a Vilajalet
Jan-Peire Reidi, retorn a Vilajalet
Jan-Peire Reidi (Jean-Pierre Reydy) ven de sortir un libre novel a las edicions Lo Chamin de Sent Jaume : es un recuelh de tèxtes que lo titre n’es Chaucidas dins los blats (nos autres diriam « caucidas » o « caucits »). Aprèp une vida de professor d’anglés, mai que mai a Châtellerault, Reidi es ara tornat demorar ont èra nascut, a Vilajalet, a costat de Nontron, en Peirigòrd verd. Aquí s’encontran, çò ditz Reidi, « la freschor dau Lemosin mai la jòia dau Peirigord » e se mesclan l’estonant parlar en « è »[1] e lo classic en « à » : « Eu parlava « è », ’la parlava « à » », nos ditz de sos grands. Justament, Reidi s’es fach coneisser dins lo pichon monde de la literatura occitana d’expression lemosina en 2007 (abitava encara a Châtellerault) per un libre que pòrta lo nom d’aqueste vilatge de Vilajalet, ja publicat al Chamin de Sent Jaume. La sortida de son segond libre, que per una bona part torna suls lòcs, personatges e tematicas del primièr, me balha l’escasença de parlar tanben de Vilajalet, que se seriá meritat mai d’atencion a sa parucion.
Vilajalet es pas une òbra de ficcion, mas una mena de cronica familiala escrita en primièra persona, que se debana dins çò que se ditz « vilatge » en Lemosin (es pas çò que nosautres apelam aital, qu’aquí se ditz « borg » ; lo vilatge es lo mas ont vivon un grop de familhas), un pichon monde de vailets, jornalièrs, meitadièrs e pichons propietaris del costat de Nontron. Res de truculent, de pintoresc e d’espectaclos, mas un sens del detalh vertadièr qu’entredobra la pòrta de la mentalitat paisana sens la forçar, sens cercar de bracar lo lum pretencios de l’analisi psicologica sus l’escurina de las armas ; una apròcha pudica, sensibla, un chic meditativa, amb una punta a l’encòp de tristesa e de tendresa mescladas, risolièra ça que la, e tot aquò dins una lenga rica, apresa dins la pichona enfancia (« ma mair me parlava francés, ma granda mair e mon pair me parlavan occitan »), ont la referéncia a l’oralitat es constanta.
Parla de la vida vidanta, mas subretot del biais d’èsser, de parlar, de se tener, de se comportar de sos grands, de sos parent e dels vesins del vilatge… Zo fa d’un biais direct, precis, economic, sens fiorituras ni manieras. Per balhar un exemple, vaquí cossi descriu la scèna de la monta del taur sus la vaca : « Emb sa granda linga rufa, eu començava de lechar la natura de la vacha estachada au cirier dins lu barradis e ne tainava pas de levar sur ela las pautas de davant. Ma mair li preniá lu biron a plena man e l’engulhava, dau temps que mon pair teniá lu taureu per la còrda e fasiá estar la vacha. ’Qu’era brave, ’quela fòrça naturala, bestiala e impetuosa de la vita. Los quites mainatges n’aurian jamai pensat ne’n rire o ben ne’n ’ver onta ».
Es d’un mème biais realista que conta tot çò qu’un dròlle podiá entendre e comprendre dins aquesta cultura paísana ont se disiá fòrças causas librament : « Un còp, ma granda-mair tornet au vilatge tota chafrelhada. […] Mon grand-pair e ma granda-mair se ’vian mes a l’acelat sos un chaisne per laissar passar una ramada. E per dire ne pas restar sens ren far, eu ’viá essaiat de la bicar d’en-pès contra la bilha – la terra era trempa, perdiu – mas eu ne ’via jamai pogut. Los vesins risseren lur aise. Un autre còp, un barraquen voliá ’chaptar un lapin negre per son cirque. ‘Ailas ! çò-ditz lu vesin, ’quo n’es pas bien malaisat trobar : totas las femnas n’an un !’ ».
Mas evidentament la vida se passava pas solament a contar de nhòrlas ! Coma sus totas las familhas d’aquelas annadas, lo pes de la doas guèrras se fasiá encara sentir : lo grand pair aviá fach 14, lo pair foguèt presonièr e terriblament maltractat en Alemanha... Dins las conversacions, en visant de fotografias de nòças d'abans 14, tornava totjorn la mèma sansònha : « Eu fuguet tuat a la guerra » Un vesin, de la classa 1920 cantava la cançon de Craonne, « en-dessos, coma si ’quò ’viá estat quauqua ren de mau, quan eu ’via begut un còp de tròp ». Quora lo grand paire moriguèt sos darrièrs mots foguèron per dire : « Quilhs coquins de Bòches, ’qu’es ilhs que m’an tuat ! ».
Es amb una granda sensibilitat que Reidi parla dels dòls de familha. A prepaus de la mòrt de son grand, remarca : « A data de ’queu jorn, ma granda-mair li donet un autre nom : ‘Queu paubre òme’. Los quites mòrts eran paubres. » Se soven de la velhada e d’un detalh, que sap analisar amb una granda sensibilitat antropologica : foguèt demandat a una vesina de recitar lo Nòstre Paire : « De’n prumier, ’la faguet semblant de lu ’ver obludat. Foliá aflatar lu Bon Diu sens pareitre tròp pretencios o curetier ».
Parla tanben, amb una granda justesa, d’un eveniment traumatic entre totes, lo suicidi del paire, quora èra encara mainatge : « mon paubre pair que ma mair trobet pendut au nogier dins la charriera, per la còrda de ficelas qu i’ ’viá facha per ma balançoire, mon pair que veguí tot redde coijat sur l’eschina per terra sos lu nogier, lu còu blu, e que era dins lu cementèri de Nontroneu ». Aquò balhèt al pichon un estatut especial dins lo parçan e li farguèt un caractèr que ne parla sens cap de complasença : èra un dròlle puslèu docile, qu’escotava e trabalhava plan ; çò ditz : « La culpabilitat, boirada emb la onta e l’umiliacion, garantissen l’òrdre sociau ». Quora anèt estudiar pensionari, sa maire aviá pas demandar de sostenh a l’Estat, perque cresiá « que coma son pair se ’viá suicidat son filh ne ’viá pas drech ad una borsa ». Aquò ne ditz long sus la sofrença e la culpabilitat rebalada dins un dòl sens fin.
Mas la figura centrala del libre, la mai importanta pel mainatge Reidi, es la de sa granda, la Joannà, que li balhèt sa lenga (« m’es ’vis que chaque mot occitan que escrive, ’qu’es la votz pura, francha e ben pausada de la Joannà que lu ditz ») e fòrças causas en mai. Lo retrach que n’es fach, per son stile, es a l’imatge del personatge : simple, direct e frontal. « La respectava l’Egleisa, mas ’la ne confondiá pas lu Bon Diu e los curets » ; « ’la ne ’viá pas onta d’estre paubra, mas la paubretat n’era pas sa vocacion » ; « Quante ’la tornava dire las paraulas de quauqu’un, los que begaudavan, que micaudavan, que badavan, que s’escharnissian, ’la ne los contrefasiá pas. ’L’aimava la gent ; l’escotava la gent. ’La ne disiá pas de contes, de legendas, de nhòrlas. ’La parlava de la gent e la parlava d’ela. ’La ’visava drech davant ela,’la pensava drech e ‘la parlava drech. […] ’La m’apreniá la vita. ’La me donava nòstre passat. ’La m’aidava venir un òme ».
Un còp que lo mainatge manquèt se negar, dos jorns aprèp, ocupada a amassar de topinambors, la Joannà diguèt « ’Si ’queu dròlle se ’via nejat, ’qu’es aüei qu’eu s’auria entarrat.’ ’Qu’era de me que ’la parlava ! Ne sabiá pas que ne’n pensar. Fau creire que la mòrt era una chausa bien ordinària, bien abituala, perque ma mémé, benleu la persona que aimava lu mielhs e que m’aimava lu mielhs, puesche imaginar l’entarrament de son pitit-filh e ne’n parlar coma si ’quò ’viá estat un autre trabalh de far, coma ’massar daus pinambors ».
Dins lo libre novel, Chaucidas dins los blats, traparètz tanben un tèxte fòrça polit sus la Joannà, La Femna que teniá son reng : conta que la Joannà travalhava a la jornada pels camps pendent que son patron li fasiá la conversacion. Dos vailets li diguèron : « vos sètz bien bestia ! Nos pausem, dau temps que demòra aquí plantat. S’entòrna còp sec e nos laissa tranquilles ». Èla, maldespièch tot e totis « teniá son reng ».
Aqueste segond libre, compausat de tèxtes corts sus de subjèctes variats (la mager part foguèron publicats en linha dins la rubrica en òc de Sud-Ouest), val la pèna d’èsser legit a la seguida del primièr, que sovent, aquels tèxtes aurián pogut èsser de capitols de l’autre.
N’ai retengut subretot tres que m’an particularament plagut. Lo premièr a coma titol L’òme que se sauvet. Cal saber que « se salvar » vòl tanben dire se tirar d’affar, s’arrengar per ganhar sa vida. Es encara un retrach, aqueste còp lo d’un vielh vailet e vielh garçon, tonton de l’autor, òme simple e benlèu un chic simplòt, un figura d’original del campestre que sembla singulièra mas que cadun me pensi i pòt associar de monde qu’a conegut : « A jamai embraçat degun […] A jamai fumat, dançat, frequentat. A jamai tirat un còp de fusilh. A jamai apres a rotlar en bicicleta. A jamai tengut un volant de tractor o ben d’automobila. […] A trabalhat tot lo temps que a pogut. A jamai avacat a far quauqua ren. A jamai ren damandat a degun. S’es jamai plangut de la vita que menava. Degun l’a jamai vut esmalit mai auvit jurar ».
Sapcher se tener es una pagina digna de Chapduelh o de Vinhaud sus la civilitat paisana lemosina. Per exemple, aqueste principi de comportament que se pòt encara observar aquí cada jorn : « per parlar d’un defaut de quauqu’un […] òm preniá la precaucion de se criticar se-mesma : ‘Eu fai coma me, es pas tròp valhent !’ Quitament per far daus compliments, òm fasiá atencion : ‘Quò es pas per dire, mas eu es bien de servici !’ ».
Tornar enfin, es un texte estonant : una mena d’autobiografia resumida pel biais dels ostals abitats l’un aprèp l’autre, dempuèi la « maison natala » de Vilajalet, puèi la dels grands, las cambras d’estudiant a Peitieus, quatre adrèças a Chatellerault, ont Reidi ensenhava… dusca al retorn a Vilajalet.
Entre temps, evidentament, tot èra cambiat, son « monde » aviá desaparegut, « la gent parlavan una autra lenga ». El se soven d’un temps ont i aviá pas que los rectors e los mossurs per parlar francés dins la vida vidanta, abans aqueste cataclisme silencios qu’emportèt la lenga sens que degun o quasi se’n rendesse compte.
Dins Vilajalet, Reidi nos a contat son encontre amb, cossi dire, un usatge cultural de la lenga. Aqueste encontre aviá un nom, lo de « Panazo », André Deixet. « Un còp, chas los vesins (I’ ’viá benleu ueit ans) auvi Panasòu contar sas nhòrlas a Radiò Lemòtges. ’Qu’era miràudia ! Eu parlava la mesma linga que n’autres », segurament amb de diferéncias de prononciacion e de vocabulari, « mas nos lu compreniam quand mesma . […] L’annada d’apres, quante trobí lu jornau de Panasòu a l’auberja dau Maine Rosse, lu ’chaptí e damandía ma mair de m’abonar. Escriví a Panasòu en occitan. Eu corriget mas fautas e publiet ma letra. Eu comprenguet plan que i’ era un mainatge, mas eu me responguet totparier. La gent ne’n revenian pas. I’era benleu un daus pus jòunes « escrivans » occitans ! ». An aqueste prepaus parla del ròtle que li sembla ambivalent de las nhòrlas (de Panazo, de Delage, etc.) per la lenga : « D’un costat ‘quò l’a reviscolada [...]. Mas d’un autre costat, ’quò la benlèu limitada e facha mespresar ». Podèm de tot biais remarcar, qu’èra ja mespresada dempuèi tant de temps… disèm puslèu que l’art de la nhiòrla balhèt coma una mèna de dignitat al mesprès ! Aital son nascuts, en partida en reaccion a las nhiòrlas – mas sens elas aurian benlèu pas encontrat la lenga escrita –, los escrivaires que se son empoderats dels autres genres de la literatura : Delpastre, Chapduelh, Melhau, Reidi… mas son venguts aparentament tròp tard, a contra-temps, per poder tornar a la lenga son prestigi perdut.
L’abandon de la lenga, nos fa remarcar Reidi, foguèt una causa aital subta, que prenguèt a pèna una generacion : « Nos cresiam plan que nòstra linga d’òc durariá totjorn. Nos ne ’viam pas pensat que ’la riscava de dispareitre en mesma temps que nòstres pairs e nòstras mairs que la parlavan ». El refusa tota mèna de victimizacion : « Degun n’auriá pogut nos empaichar de gardar nòstra linga viventa si nos ne ’viam pas, n’autres mesma, chausit de l’obludar […] Nos n’am jamai estats punits a l’escòla perque nos parlavam nòstra linga. Lu bilingüisme ne derrenjava degun e ne costava ren ». Praquò ièu ne coneissi un fais (mon quite paire) que son estats punits ! Mas vertat qu’es pas lo còr del problema : lo bilingüisme costava res, e per aquò valiá pas res ! voli dire aviá perdut tota valor simbolica, tot interes, perqué cap de model cultural alternatiu a lo del monolingüisme exclusiu capitet pas a s’impausar.
Joan-Pèire Cavalièr
Los dos libres, Vilajalet (2007) e Chaucidas dins los blats (2014) son publicats per Jan dau Melhau a las edicions Dau Chamin de Sent Jaume, e se podon comprar a la Libraria Occitana de Lemòtges, 26 Rue Haute Vienne, 87000 Limoges.
[1] Dins son darrièr libre, quora fa un polit elògi del mercat de Pueg ‘Guts (Piegut, vesetz aquí lo tèxte de la Jaumeta Beauzétie), Reidi nos balha un polit exemple de parlar en « è », en escritura quasi fonetica : « Cà fai chaud aüei, cà vai tueire là codenâ ; faudrá pès obludèr de fèr beure lès vachès ».
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F33%2F75%2F115864%2F105930384_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F48%2F24%2F115864%2F82544616_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F30%2F33%2F115864%2F79362119_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F43%2F79%2F115864%2F72297555_o.jpg)