Los doblidats de Tarnac (e d’empr’aquí) : los darrièrs disaires de l’aiga

Version occitane (languedocienne) du post publié le 18 juin 2009 : Les Oubliés de Tarnac (et des environs) : les derniers diseurs de l'eau.

Los doblidats de Tarnac (e d’empr’aquí) : los darrièrs disaires de l’aiga

A prepaus del libre de Pascal Boudy, Jean-Marie Caunet e Jean-François Vignaud, Memòria de l’aiga. Enquête ethnolinguistique sur l’eau en montagne limousine, Institut D’Estudis Occitans dau Lemosin, Uzerche, 2009.

Ses quí. Netias la font. Curas la levada

As dubrit la peschiera e l’aiga davala, coma d’un riu.

Siaja en son bornat priond, siaja a flor de la terra,

entre los juncs e l’ensalada, veses rebulhir l’aiga, lo nais de la font.

L’as netiada, que lai demòre limon ni marna,

E la bardalha l’as tirada.

Es quí la font sus lo sable, la grava blancha,

Pus lusenta qu’argent a la clardat. [1]

Es un bel libre, un « quasernet de mission », que se balha la cara d’un quasèrn de crocadís a espiralas. Es polidament illustrat, es colorat,  mescla la fotògrafia e lo dessenh, l’estampat e la grafia manescrita, lo francès e l’occitan. Aqueste jòc entre las doas lengas es una bèla capitada, perqué totas las informacions i son plan lisiblas, e mai per los que coneisson pas l’occitan, sens que sián per aquò reviradas mot per mot las paraulas transcritas o las cortas notiças manescritas en occitan semenadas tot lo long del libre. D’aqueste biais, la curiositat del legeire que coneís pas l’occitan es a l’encòp agulhonada e acompagnada. Lo libre es la resulta d’una enquesta menada en occitan entre 2007 e 2008, dins las comunautats de comunas de « Bujat-Sornac-Milavachas al còr » e « Planòl de Gencios » sus las activitats, los mestièrs, las tecnicas e las causas de l’aiga dins un país ont l’aiga es pertot e ont trapan lor sorga totas las ribièras de la region, coma una polida carta a l’aqüarela lo fa veire.  Aital son passats en revista e bravament illustrats l’art de curar e de servar los besals (« las levadas » en lemosin), lo trabalh de la torba, subretot pel caufatge (lo planòl un còp era, aviá pas cap d’aubres), los abeuradors, los poses, los ponts, los lavadors e la bujada, los rites de devocion e de garison de las « bonas fonts », l’art de trobar las fonts (lo dels sorcièrs), la pesca, et enfin lo monde dels pichons molins de montagna. De molins aital, al mitan del segle XIX,  n’i avia mai de 800 sul planòl, de còps plan pichonels (mens de 10 m²), sovent collectius e sens molinièr : cada paísan veniá moldre el meteis son gran. Aquestes molins sont menats per un « rodet », pichona ròda orizontala qu’entraïna la mòla apelada tornanta ; « gràcias a son sistema de palfèr, la « banleva » embraga lo mecanisme del molin ». « Tacan, tancan, tacan… », aquò es lo bruch que te fa lo molin al trabalh. Auèi pr’aquò quasi totas aquestas activitats e quasi tots los molins an desaparegut. Subretot, los darrièrs d’aquels que sabián faire e sabián dire, los locutors del parlat occitan del Planòl, son a man de desaparéisser els tanben, dins l’indiferéncia generala e lo desinterès mai o mens universal dels elegits e administrators locals e regionals, e mai s’an integrat lo vocabulari, uèi inevitable, del « desvolopament durable », de la diversitat e del patrimòni.

Perqué, a lo legir d’un pauc prèp, aqueste libre, que poiriá semblar lenh de tota preocupacion politica, e tendent solament a assabentar lo legeire del biais lo mai agradiu sus los mestièrs, d’unas activitats e una cultura a man d’escantiment, ensaja de cridar l’alarma. Fa tanben ausir una mena d’amertuma, e mai i sentissi bulhir una mena de colèra davant la demission de la majoritat dels elegits e dels « decidaires » culturals  presents sul territòri facia a lor patrimòni uman ; perqué es ben d’aquò que se tracha, de la question umana, qu’es pas la de la museògrafia : se sèm pas capables de crear las condicions publicas de la transmission dels saber-faire e dels saber-dire, aquestes podon pas que desaparéisser amb las femnas e los òmes.

Aquò es particularament evident per la lenga : « Sus aqueste territòri despoblat, amb una populacion annadida, l’occitan es en dangièr de disparicion. Se compren plan que lo trabalh es a menar de tota urgéncia, e pas que sus la montagna  … » (p. 4). « Las comunas sovent nos an ajudat a trobar de locutors que pratican encara l’occitan.  Lo boca a aurelha e nòstra coneissença intima del territori an fait lo demai. Malgrat aquò, dins doas comunas nos foguèt malaisit de’n trobar. Lo temps del darrièr dels Mohicans es arribat ?  « Es plan de venir li parlar, perque, de còps, lo pepe nos parla patès mas i respondèm pas perque lo comprenèm pas… » Vaquí una citacion qu’es pas de circonstáncia mas qu’avèm ausida un aprèp-dinat ont patissiam per trobar d’informators… pas de que se balhar lo moral » (p. 8). Aquel papet dèu èsser un vesin (es pas son fils o son felen que parla), mas la situacion es ben la d’un isolament totjorn mai grand dels locutors, dels darrièrs locutors « naturals » coma sont apelats d’un biais estranh (e fals). Aquò fa que lo ton de la fin del libre, la partida intitulada « extencions del projècte », es fòrça morosa : « Auriam, plan segur, aimat anonciar qu’enfin una presa de consciéncia collectiva sus la gestion durabla de l’aiga era a man de naisser […] e que lo país doblidariá pas mai sa lenga ». Malgrat lo trabalh fach, pr’aquò, e l’interés – modeste – que provoquèt, se pòt solament acabar en disent que « sèm encara lenh de l’esper vague de veire los lemosins d’uèi se tornar apropriar  la cultura e los saber-faire traditionals del país. Mas a saber, se la montagna lemosina foguèt un còp era la region d’ont se partissiá per anar ganhar sa vida endacòm mai, son d’ara en davant de mai en mai a voler bastir quicòm aquí. Una existéncia novèla dèu èsser imaginada… e se pòt pas bastir dins l’ignorància complèta de l’identitat e de la  memòria d’aquel territòri » (p. 48). Se tracha aquí, plan segur, d’una injonccion adressada al novels estajants del planòl, totjorn mai nombroses, al quals los medias se son interessats per en faire de terroristes dangeroses, puèi de victimas de la repression sarkoziana. De tot biais, podèm solament dire que, a qualques excepcions prèp, lor indiferéncia per aquesta memòria lenguistica e sociala es estonanta ; lo rappórt al passat es pas absent, mas sembla ideologicament canalisat e restrent al monument de Gencios ("Maudita siá la guèra !") e a la Resisténcia (projèctes ligats a la residéncia d’Armand Gatti, per exemple) ; mas uèi las votz occitanas dels pacifistas de l’aprèp 14-18 e dels paísans resistents del planòl semblan plan tombats dins las « doblidetas » de l’istòria de l’esquèrra e de l’extrèma esquèrra.

Joan-Peire Cavalièr