Contra l'occitan
JP. C
Mon filh me demanda se coneissi un diccionari occitan sus Internet que trobèt pel lexilogos.com, siti fòrça interessant sus de lengas divèrsas amb un fum de ligams. (S’interèssa a l’occitan, e demòra dins una zòna ont l’occitan eiretat s’emplega pro). Es un diccionari occitan-francés e francés-occitan, interactiu e sonorizat, e li sembla formidable a primièra vista, atal coma çò que l’acompanha : Imagier, Phonétique occitane, Correcteur orthographique d’Occitan, Conjugaison occitane, Cours d’occitan e Logiciels pour l’occitan, lo tot interactiu e sonorizat.
Li respondi qu’aquel diccionari e tot çò autre val pas res. Es contra la lenga occitana.
Ma responsa l’espanta. De costuma, soi brave. Es que sa demanda me pròva lo mal formidable que fa aquel diccionari e tot çò que figura dins son siti, marcat del meteis deliri lingüistic – amb en mai una Newsletters « La Letra de Nòvas Occitana » de la meteissa inspiracion.
Cal a tot pèrdre que me fòrce a lo denonciar publicament.
Lo diccionari bilingüe interactiu en question presenta mai de 30 000 mots, e es esteticament e tecnicament fòrça plan fait (coma tot çò que l’acompanha).
Aquò càmbia pas res a son contengut INACCEPTABLE
L’autor a pres coma basa lo diccionari d’Alibèrt (l’edicion informatica que ne faguèt lo GIDILOC a d’autras utilitats !), e a passat un fum de mots a sa pichòta molineta, quand los a pas remplaçats per d’autres que dona per « occitans », emai quand sortisson de sa fantasiá destimborlada.
Totes los diccionaris pòdon aver d’enganas. En mai, i a forçadament quicòm de convencional dins una part dels mots d’una lenga, segon l’emplec oral o escrit e segon çò qu’apèlan tradicionalament los nivèls d’usatge (apelacion contestabla). I a donc totjorn dins un diccionari qual que siá mai o mens de causas que se pòdon discutir, subretot dins un diccionari bilingüe.
Mas aquí, çò en causa, es sa concepcion e son ensemble.
Es necessari de comprene lo cossí, lo perqué, e subretot de mostrar l’importància catastrofica de las consequéncias. Vòli solament citar d’exemples. Mas ne cal pro per mostrar coma cal la catastròfa. Me perdonaretz. (L’esteleta indica los mots marrits per la forma o pel sens).
I) Se nòta la tissa d’evitar cèrtas finalas de mots occitans : per ex., pels noms, ‑ION, ‑IA, ‑FÒN, etc., e, pels vèrbs, ‑IZAR...
De còps, las remplaça per d’autras finalas :
· -SON. Equivalents « occitans » (sic) de circulation : *circulason ; description : *descriveson ; installation : *estallason (o enzengament) ; manifestation : *manifestason ; reglamentacion : *reulamentason ; relation : *religason (o endacòm mai *religança) ; le point d’interrogation : lo ponch *d’entergason (!) ; etc.
· -IDA, ‑UDA (tant a la mòda en « neooccitan », aquesta passa) : élection : *elegida ; évolution : *evoluida ; expression : *espremida ; supression : *supremida ; emission : *emetuda ; etc.
· Dins los mots en ‑IA amb I tonic, desplaça la tonica sus la darrièra sillaba. Al lòc de anarquia : *anarquiá ; colonia : *coloniá ; economia : *economiá ; geologia : *geulogiá ; geometria : *geumetriá (*geugrafia deu èsser un oblit) ; sociologia : *sociologiá ; teoria : *teuriá ; etc.
· ‑IA postonic, lo càmbia en ‑A. Al lòc de anóncia : *anonça ; astúcia : *astuça ; bíblia : *bibla ; denóncia : *denonça (e *denonçar) ; independéncia : *endependença ; etc. (Mas, a l’invèrsa, càmbia categoria en *categòria).
Qualques còps al contrari pòrta l’accent sul I : per ànsia : *ansia ; audàcia : *audacia ; fàcia : *facia ; polícia : *policia ; etc. (levat pregària : *pregariá).
· téléphone : *telesson (Perqué refusar fòn e pas tele, pres al grèc del meteis biais ? aquela « logica » ridicula demandariá *luènhson... !) ; phonétique : *sonetica ; télévision : *televista ; etc.
· Càmbia ‑IZAR per ‑EJAR. Réaliser : *realejar ; occitaniser : *occitanejar ; automatiser : *automatejar ; etc.
Se priva pas tanpauc d’inventar a la seguida los derivats correspondents a aquelas capbordisas. Électoral : *elegidorial ; relationnel : *religatèl ; etc.
D’autres còps, remplaça los mots « escumenjats » a causa de sas finalas per d’autres mots :
· Per attention dona *permejança ; avion : *avian (!) ; éducation : *abaliment (e éducateur : *abaleire) ; camion : *tregin ; communion : *comenjança ; exposition (dins lo sens d’explicacion) : *desponement ; instruction : *aletrança (e instruire : *estrusir) ; operation : *obrança (o *operatge) ; organisation : *endreçament (e organiser : *entindar) ; union :*asunança ; etc.
II) En realitat, l’autor s’imagina que las finalas ‑ION, ‑IZAR, etc., son pas occitanas (!). La clau de sas tissas es sa volontat de diferenciacion artificiala dels mots franceses. Aquò lo mena a refusar un fum de mots occitans condreits solament perque correspondon per lor forma a de mots franceses.
· Remplaça autor per *fasedor ; basa per *sòla (e basar : *assolar) ; defensa : *devesa ; delta (de fluvi) : *camarga ; exercici : *acorsòt ; grop : *bodolh ; partenari : *comijaire ; participar : *acomunalar e participant : *acomunalador (o *parcenejant o *partendièr) ; fotografia : *retracha (que dona aparelh retrachor !) ; lançar : *ronçar ; situar : *airalar (o *aloga) ; traduire : *trabucar ; votar : *balotar (e vòte o votason : *balotason) ; etc.
· Remplaça tanben de mots generals corrents per de mots pescats qual sap ont, o per de mots fantasieroses formats sus de localismes rarissimes : caractèr per *caracta ; caracteristica : *caractièr ; certificat : *acertant ; infirmièr : *costosièr ; irís (de l’uèlh) : *irit ; prat : *pre ; aissèla : *citilat ; etc. E Catalonha per *Catalonia.
· De còps, va fins a d’invencions encara mai risiblas. Une automobile : un *mòu-desé (e un automobiliste : un *carrista) ; la motocyclette ven una *motora, emai se la bicicleta demòra ; astérisque : *asteric ; cinéma : *cinmat (!) ; etc. Lo cap d’òbra : Une personne : un *degun, e la personnalité : la *degunaletat (!!!).
III) A partir d’aquí, se dona naturalament lo dreit de « reformar » los mots occitans per los faire mai « logics » – segon sa « logica » a el.
Al lòc de masculin : *masclin ; posicion : *pausicion (a causa de pausar – mas aquí, d’autres s’i enganan : pausar ven del latin pausare, e posicion del latin position(em), e es lo mot occitan condreit emplegat sens interrupcion dempuèi lo temps dels trobadors : se totes los diccionaris serioses pòrtan pas que posicion, es pas un azard) ; possible : *podedís (a causa de poder), e possibilité : *podença ; impossible : *despodedís ; impossibilitat : *despoder ; scientific : *sapientific ; sensibilisacion : *sensidisassion (?) ; solucion : *solvucion (a causa de resòlvre, segur) ; umanizar : *omenesir ; inflamacion : *enflambacion ; etc.
IV) Pas estonant que prenga tota libertat per refusar de finalas de mots d’origina latina o grèca pasmens universalas dempuèi totjorn dins las lengas neolatinas, occitan coma catalan, castelhan, portugués, italian... (Dins l’occitan parlat popular – mas solament dins l’Estat francés – aquelas finalas de còps se respèctan pas a causa de l’influéncia del francés deguda a la situacion inferiorizada de la lenga).
· Pels mots masculins amb ‑A etimologic, lo càmbia en ‑E. Atal fa pels mots en ‑ista coma especialista, occitanista, protagonista, torista, etc. E tanben per de mots coma atlèta, despòta, geomètra (que ven *geumètre !), indigèna (*endigène), problèma, profèta, sistèma... Qualques còps, sens cap de coeréncia, quita simplament la ‑A : per democrata, drama, (un *dram !), quilograma, sistèma, etc.
· Pels mots femenins en ‑I d’etimologia grèca, lo càmbia en ‑A, per ex. per analisi, epatiti, escleròsi, ipotèsi, parentèsi, tèsi, etc. Mas sintèsi ven *sentèsa e artriti ven *artisica (!).
L’adicion de mai d’una falordisa dins un meteis mot dona de resultas grotescas e lamentablas. Lo dentista ven lo *caissaliste perque refusa dent e lo remplaça per cais (!!!).
V) Aquela fantasiá destimborlada va amb una idèa simplista de l’ortografia qu’es per el un codatge mecanic de la prononciacion. Per exemple :
· Escriu los X davant consonanta segon una de sas prononciacions : explicar ven *esplicar ; extraordinari : *estraordinari ; tèxte : *tèste ; etc. Excepcion ven *eicepcion ; exacte : *eisacte (perqué pas eizatte ?) ; sèxe : *seisse ; etc.
· Atal, INS‑ ven logicament ES‑ : instaurer : *estaurar ; institucion : *estitucion ; etc.
· Logicament tanben, una vocala pòt venir una vocala vesina : autoritat : *autoretat ; indicar : *endicar ; indecent : *endecent ; eficacitat : *eficacetat ; minoritari : *menoretari... o terrible : *tarrible ; ambulància : *embulança ; etc.
· Amb aquela concepcion ninòia de l’ortografia coma mecanica simplassa, se cal pas estonar de trobar dins las conjugasons, al lòc de ditz : *dis, e, naturalament, al lòc de parlan : *pàrlan.
Aquí çò que dona tota aquela farlabica dins lo « cours d’occitan » d’aquel « occitan de comunicacion » (sic !) o dins una letra d’informacion Internet del meteis autor e de sos complicis : La comissaria de l’Asunança Europenca a las Religanças foralas en vistalhada en China. (Çò que pretend significar : La comissària de l’Union Europèa a las Relacions exterioras en visita en China.) Lo ministre del Dedins contra los reulejaments d’imigrants desleials. (Lo ministre de l’Interior contra las legalizacions d’immigrants ilegals.) Lo candidat a l’elegida presidenciala e sos reversièrs. (Lo candidat a l’eleccion presidenciala e sos adversaris.) Un nòu pregit de trabucada de logicials en occitan. (Un projècte novèl de traduccion de logicials en occitan.)
Un fum de mots « geinants » figuran pas dins lo diccionari : s’i tròban pas las traduccions de épigramme, hypocrite, injure, luxure, patrimoine, presbyte, télégramme, thèse, théorème, etc. Pasmens, ten 30 054 mots. Se son contengut èra fantasierós de pertot, qual que siá o sentiriá lèu fait. Seriá una amuseta risibla mas inofensiva. Solament, sas fotraladas innombrablas i son barrejadas a l’essencial dels mots de l’Alibèrt, e es pas possible que las gents s’i enganen pas, al mens en part. Al cap d’un moment de consulta, sabes pas res pus de segur suls mots occitans, ni sus lor ortografia. Te cal purgar d’urgéncia lo cervèl amb qualque bona lectura.
A costat d’una massa de creacions absurdas, i a fòrça mots atestats qu’emplega a tòrt. Per ex. :
- abalir s’emplega per « faire venir de bèstias » : s’emplega pas normalament per educar d’enfants dins totes los sens de educar. Que pòsca servir excepcionalament dins un sens larg o figurat o plasent autoriza pas de cap de biais a decretar que deu remplaça lo mot general condreit.
- Las doas terminasons verbalas ‑IZAR e ‑EJAR existisson : an de sens diferents.
- Las doas sòrtas de terminasons ‑ÀNCIA, ‑ÉNCIA,... e ‑ANÇA, ‑ENÇA,... existisson dins de mots diferents per de rasons precisas (distància, consciéncia,... e aliança, coneissença...).
- L’autor dona sovent tanben a de mots existents de sens completament impossibles : degun a un sens negatiu. A pas res a veire amb una persona, e pòt pas jamai de cap de biais remplaçar aqueste mot. Mai fòrt que lo Ròcafòrt : aquel refús de la persona per se diferenciar del francés la personne ven evidentament ...de la coïncidéncia de forma entre la personne e personne al sens negatiu, qu’existís solament en francés !!!!!! Aquela diferenciacion artificiala e absurda del francés es, en realitat, ...un francisme de rasonament. S’inventariá pas !
Atal doncas, LA CATASTRÒFA ES TOTALA.
Aquel diccionari es un monument d’incultura e de vanitat bèstia a plorar.
Pas cap de volontat de conéissença de la lenga, emai dins sa realitat sociala.
Pas idèa de sa formacion e de son evolucion.
Pas idèa de la diferéncia entre mots de formacion sabenta e mots de formacion populara, d’una importància formidabla en occitan coma dins las autras lengas neolatinas.
Pas idèa de la coeréncia intèrna de las causas que semblan illogicas a primièra vista.
Pas idèa que la lenga es una realitat dins l’espaci e dins lo temps, pas idèa d’anar veire las autras variantas de la lenga, ni mai la lenga anciana.
Pas idèa tanpauc de la plaça de l’occitan dins la granda familha de las lengas neolatinas, ont lo francés es al contrari una lenga marginala, e donc pas idèa d’anar veire las autras lengas neolatinas (en començant pel catalan, segur, mas pas solament) per comprene melhor la lenga occitana. Necitge absolut : tant mai se vei la lenga occitana en rapòrt amb las autras lengas neolatinas, tant mai se comprenon melhor sas caracteristicas, sa qualitat e sa grandor. Se’n téner al cap e cap de l’occitan e del francés es un mejan extraordinari per comprene tot de travèrs.
Quand òm practica seriosament los diccionaris, i a una evidéncia que peta als uèlhs : la matèria primièra vertadièra dels grands diccionaris es l’amor. L’amor de la lenga – quina que siá la lenga. Se vei aicí exactament lo contrari. L’autor « se fa plaser » a el, en jogant a d’invencions fantasierosas nècias que non sai.
Pretend determinar, el, çò qu’es d’occitan e çò qu’o es pas, e o faire non pas segon un estudi aprigondit, de coneissenças amplas e d’arguments precises, mas segon sos prejutjats, e, fin finala, sa fantasiá : es clarament un diccionari antiscientific (*antisapientific, diriá el... !!!!!!!).
Aquel inocent espandís son necitge nociu. La situacion de l’occitan, la necessitat de reconquista, e la realitat qu’es, per fòrça personas, de se reapropriar la lenga tard, e dins una environa de pauc d’occitan, fan que son entrepresa es formidablament damatjosa. En mai, la preséncia de sas fotraladas a costat de causas seriosas pòt pas que portar tòrt a l’imatge dels occitanistas e de la lenga per tot lo mond.
NOS PODÈM PAS PUS CALAR
Se li podèm pas faire comprene çò qu’es la lenga occitana e çò qu’es un diccionari digne d’aqueste nom, cal al mens denonciar publicament son entrepresa nociva qu’inventa un occitan qu’existís pas. Cal portar testimoniatge publicament de totas las intervencions òrras que fa o faguèt d’un costat e d’autre. Fa d’annadas que fa de mal de pertot ont passa.
Ne cal tanben TIRAR LA LEIÇON.
En realitat, fa pas que portar fins a la psicopatia los complèxes occitans, que son pas pus los complèxes de l’inferioritat de la lenga mas los complèxes de l’insufisença de coneissença.
1) Lo trabalh d’enriquesiment lexical deu èsser prudent, limitat, apiejat sus un estudi e una reflexion aprigondits, emai s’es, de còps, conflictual. Avèm de lingüistas e de lexicografs serioses. Lor cal permetre de trabalhar, malgrat las dificultats degudas a l’incompreneson de fòrça Occitans plan mai qu’a las dificultats de la lenga.
Las fotraladas fantasierosas del diccionari citat an pas res a veire amb la creativitat especifica de la lenga occitana. A la diferéncia del francés, qu’es copat en dos mai que cap d’autra lenga neolatina, l’occitan es en se una lenga viventa e creativa, a causa de son usatge popular e perque a pas patit dels complèxes e de l’academizacion formidabla del francés oficial. Pendent tot l’Ancian Regime, lo francés, del dedins, se sentissiá coma una lenga bastarda, geograficament, lingüisticament e culturalament marginala rapòrt al mond de las autras lengas neolatinas mai dirèctament eiretièras del prestigi extraordinari del mond de l’antiquitat latina. La societat cultivada francesa coneissiá lo latin e, d’italian e de castelhan, mai que çò que coneis ara d’anglés (basta de veire l’importància de l’influéncia e emai de las imitacions de lors literaturas dins la literatura francesa dels sègles XVI a XVIII). D’aquí una subredita pedanta per ensag de compensacion, en mai de son ròtle de mejan de poder social. Cal anar veire d’un biais un pauc aprigondit las autras lengas neolatinas per comprene aquesta particularitat de la lenga francesa (Un autra es l’influéncia lingüistica germanica contunha dins totes los domenis, fonologia, sintaxi..)..
La creacion espontanèa de mots es totjorn estat un element de la vida de l’occitan. Mas es una creativitat individuala e passadissa que ten puslèu de l’estil que de la lenga. Se fa per l’expressivitat e las diferéncias de connotacions, es a dire de sens, dins una situacion donada. I a d’aquelas creacions espontanèas de mots qu’acaban per dintrar dins la lenga e l’enriquesisson, quand son represas collectivament, lo mai sovent perque son de capitadas d’expressivitat, es a dire de sens, e que son dins lo biais de la lenga. Lo pòble sobeiran fa sa lenga. Los lingüistas fan pas que rapelar la coeréncia de la lenga, e tanben sa coeréncia dins l’espaci e dins lo temps. Al mai, fan modestament qualques suggestions. Fan pas la lenga.
2) · Las semblanças formalas de l’occitan e del francés son normalas, estant qu’an la meteissa origina latina, e, en mai, qu’an sovent recebudas d’influéncias comunas. Las diferéncias son mai de prosodia, de fonologia, de sens e de sintaxi.
· Aquelas semblanças de formas son pas sistematicas. (Per ex., las lengas neolatinas emplegan pas totjorn del meteis biais las terminasons vengudas del latin, las vengudas de ‑tione(m), etc.).
· Las semblanças de formas implican pas forçadament una semblança de sens. (Dos exemples, emai grossièrs : en occitan, una discussion a servat son sens original de debat, mentre qu’en francés une discussion significa ara, lo mai sovent, una convèrsa ; e chaussure a près lo sens de soulier qu’es en passa d’eliminar, mas qu’es pas lo sens de cauçadura).
· La polisemia es la règla. Lo mai sovent, cada mot pòt aver de sens diferents. Se correspondon pas o se recopan pas forçadament d’una lenga a l’autra. Determinar e explicar clarament las finesas dels sens (emai per d’exemples) es fòrça mai dificil que de determinar las formas e las grafias.
· Cal pas jamai diferenciar l’occitan del francés d’un biais artificial. Un tèxte notarial a pas a revertar los mots ni l’estil de Padena. Pas mai en occitan que dins cap d’autra lenga. Dins totas las lengas neolatinas, la television se ditz amb un mot format atal, e lo qu’assegura una tutèla es un tutor, mots venguts del latin, comuns a totas las lengas neolatinas, e presents en occitan sens cap d’interrupcion dempuèi mai de mila ans. Discutida es una forma corrècta acceptabla, mas i a pas cap de rason d’evitar discussion, mot condreit present dins la lenga dempuèi totjorn.
L‘occitan es una lenga « autra » en se. Es lingüisticament mai vesina del catalan e emai de las autras lengas neolatinas que del francés. I a pas besonh d’anar inventar de diferéncias falsas. Cal pas determinar son emplec de l’occitan per referéncia al francés, ni per l’imitar, ni per se’n diferenciar. Lo cal determinar per referéncia a la lenga occitana meteissa.
Evitar las influéncias del francés dins los mots, los sens dels mots e la sintaxi se deu faire per la vertat de la lenga, pas per l’artificialitat de contorsions ridiculas. Cal simplament que cadun, conscient de la situacion de l’occitan e de sa responsabilitat pròpria, faga atencion, e melhore de longa son biais de parlar e d’escriure, legisca e escote de bon occitan, e se regaudisca d’estudiar la lenga e de se la perfeccionar de longa dins son cap, sa boca e sa pluma.
La situacion de l’occitan fa que l’environa lingüistica es febla en quantitat e qualitat. Es donc necessari d’èsser mai exigents, non pas amb los neooccitanofòns mas amb se meteis ; de nos i ajudar recipròcament ; e de se noirir mai que los autres de bona lenga (avèm besonh de nos faire de classics).
Cal que siá clar : valdriá mai que l’occitan se claufisca d’influéncias del francés puslèu que de ne faire una lenga de farlabica segon las fantasiás de cadun o las mòdas de gropusculs.
3) Cal pas pretendre « reformar » de punts de la lenga per una « logica » qu’es pas la sieuna. (Los mainatges començan per dire en francés il mourira...).
4) La fonologia es la basa de l’ortografia, mas n’es pas res mai que la basa.
Ni la lenga, ni l’ortografia son pas un « còdi » al sens pròpri, absolut, mecanic. Parlar de « còdi » es pas qu’una metafòra.
· Se sap ara que las nòtas d’estudiants, basa del Cours de linguistique générale de Saussure (òbra postuma qu’es pas de sa pluma), « taulas de la lei » dels mandarins de la lingüistica estructurala de las annadas 1970, foguèron traficadas per donar de la lenga la vision d’un « còdi mecanic » que correspondiá pas a sa pensada.
Distinguir los mots dins la cadena parlada exigís l’interpretacion del subjècte intelligent. Es pas un simple descodatge mecanic de fonèmas. La distincion entre « lenga » (sistèma) e « paraula » (utilizacion del sistèma) es simplista.
La comunicacion utilitària es una de las foncions de la lenga, inseparabla d’autras foncions individualas e socialas. Es benlèu la basa istorica del lengatge. (Es pas solament segur que siá la sola). Mas se pòt pas reduire la lenga a un « còdi mecanic » de « comunicacion », qu’es a bèls uèlhs vesents pas qu’una vista de l’esperit, digna de la granda epòca dels doctrinarismes de tota mena de las annadas 1970.
Aquela vision donava un ròtle màger a la lingüistica – o puslèu a de professionals de la lingüistica... – pels ensatges d’elaboracion de lengas reduitas a una mecanica aprenablas per reflèx emai amb de maquinas, e pels ensatges de tractament automatic de las lengas – mai que mai l’anglés, naturalament – perque respondián a d’interèsses economics e emai militars al moment del desvolopament de l’electronica e de l’informatica e al començament de la mondializacion « postindustriala », coma dison. Los practicians de las lengas (per oposicion als teoricians), es a dire los ensenhants de lengas e mai que mai los traductors (mas los ensenhants de lengas son sovent avesats a la traduccion) s’i daissèron pas jamai vertadièrament enganar. La comunicacion lengatgièra es de natura « poetica ». Se redutz pas jamai a la comunicacion per un « còdi » de la mena d’un còdi informatic, un còdi al sens pròpri.
· Es aisit de mostrar que totas las lengas naturalas foncionan amb un fum d’ambigüitats que geinan pas a causa de l’intervencion permanenta e normala de l’intelligéncia dels usancièrs. La frequéncia enòrma de la polisemia dels mots es una pròva del ròtle del subjècte intelligent.
Un exemple significatiu es l’identitat de formas de las 1èras e 3èras personas del singular de fòrça temps dels vèrbs, en occitan, catalan, castelhan e portugués. S’emplegan en practica sens lo pronom subjècte dins l’enòrma majoritat de las ocurréncias dins totas las lengas citadas.
Alibèrt dona coma formas verbalas de referéncia per çò qu’apèla la lenga literària las formas classicas parlariá, parlariás, parlariá... legissiá, legissiás, legissiá... etc., emai pels temps ont existís una 1èra persona del singular coma parlariái... legissiái... Aquelas formas diferenciadas son luènh de se trobar a totes los temps, ni dins tota la lenga. Resultan d’una simpla analogia amb d’autras formas, exactament coma *importent o coma *pòrton a la 3ena persona del plural. Resultan pas d’una pretenduda necessitat lingüistica. A pròva : l’occitan se passèt d’aquela diferenciacion pendent mila ans, e las autras lengas, a començar pel catalan, contunhan de se’n passar sens l’ombra d’un problèma. La sola rason d’adoptar parlariái, legissiái... pòt èsser son espandiment dins l’usatge, pòt pas èsser una superioritat lingüistica de « logica » qu’es pas qu’una vision teorica ninòia, desmentida per la realitat del foncionament de totas las lengas naturalas.
L’occitan es victima de la vision sectària de la lenga e de l’ortografia coma de « mecanicas », mentre qu’obesisson tanben a de necessitats autras.
· La pichòta evolucion cap a un caractèr un pauc mai analitic dins qualques lengas europèas es pas una fatalitat. (Lo castelhan de las Americas mòstra lo contrari). Se deu a l’influéncia de las lengas germanicas per de rasons extralingüisticas. Al contrari de çò que pretendon de còps de teoricians, lo caractèr analitic d’una lenga es pas una superioritat sul caractèr sintetic. Malgrat lo discors francés tradicional d’inspiracion nacionalista, lo francés, un pauc mai analitic, es pas ni mai precís ni mai clar que lo castelhan per exemple – plan se’n manca.
· La lenga en se es « literatura » e filha de « literatura ».
Los mots novèls se fan per « l’estil » (e pas per una obligacion de sens « pura »). Emai un mot de formacion sabenta a partir del latin, o un manlèu recent a una autra lenga, començan d’ordinari per èsser una causida d’« estil ». En francés, causir de dire o d’escriure courrier électronique, courriel, mail o mel, es en realitat al començament una causida d’òrdre estilistic mai o mens conscienta (per faire « a la mòda anglosaxona tecnica e modèrna », o la recuperar amb un còp de pintura grafica « plan francesa », o se’n diferenciar per una abreviacion non anglesa, etc.). Al contrari, dins los païses anglosaxons, mail es ja normalament dins la lenga e es pas una causida estilistica, o es una causida estilistica diferenta. Atal, en francés (o en occitan, etc.) mail o mel pòdon pas èsser l’equivalent « lingüistic » de mail en anglés (pas encara). L’integracion a la lenga d’un mot o expression novèl es pas jamai jogada d’avança. Fashionable al sègle XIX e speaker al mièg del sègle XX èran integrats al francés tant coma ara los anglicismes camping e tourisme, puèi ne son estat escampats e, subretot, i a agut un « trabalh d’oblit » fòrça eficaç d’aqueles mots (emai se speaker figura totjorn dins los diccionaris franceses). Es aisit de mostrar que fútbol en castelhan e calcio en italian son tanben la resulta de causidas d’òrdre primitivament estilistic.
· Legir se redutz pas tanpauc al deschifratge « mecanic » d’un còdi fonologic. Se fa tanben amb l’intervencion de l’intelligéncia del legeire (siquenon ...tant qu’òm sap pas legir). Sleon une édtue de l'uvinertisé de Cmabrigde, l'odrre des ltteers dans un mot n'a pas d'ipmrotncae, la suele coshe ipmrotnate est que la pmeirère et la drenèire seonit à la bnnoe pclae. Le rsete peut êrte dnas un dsérorde ttoal et vuos puoevz tujoruos lrie snas porbèlme : aquí una pròva. N’i a d’autras.
· L’esperanto es la pròva pel contrari. A la diferéncia de las lengas naturalas, a una grafia (sistèma general d’escritura) e pas d’ortografia (convencions d’escritura dels mots). Legir l’esperanto reven donc a un « descodatge » mecanic de l’escritura. Es evident qu’aquela caracteristica compta per pas res dins l’interès de l’esperanto. Li dona, sus de lengas naturalas coma las lengas neolatinas, pas qu’un avantatge infim limitat al periòde cortet d’aprendissatge de la lectura, al contrari de çò que poirián pretendre de teoricians.
Aquel sistèma d’escritura completament fonologic de l’esperanto es a l’encòp possible e necessari perque son emplec e sa foncion son diferents de los de las lengas naturalas. A pas cap de problèma d’adaptacion a la prononciacion de tota la lenga estant que per natura es pas diversificada e que per foncion o deu pas èsser. E a de sens coma lenga complementària (lenga « de secors », lenga supletiva). Vertat qu’i a de familhas, lo mai sovent d’originas lingüisticas diferentas, qu’adòptan l’esperanto coma lenga normala d’usatge. Solament, son pas gaire, e l’emplegan a costat de la lenga de l’environa e de las lengas d’origina. Se l’esperanto veniá lenga d’usatge primièr de tota una societat, l’evolucion naturala fariá qu’en doas generacions seriá fotut. Se pòt enriquesir, mas aquò’s pas evoluir coma fan totas las lengas naturalas. Es fait per un ròtle complementari (basta de ne faire l’experiéncia per saber que marcha formidablament e sens cap de limitacion per aquò). Mas per assegurar aquela foncion es tanben necessari que s’i limite. (Lo sòmi multimillenari d’una lenga unica que remplaçariá totas las autras es una irrealisme ninòi exactament contràri a l’interès real que presenta l’esperanto).
Per una lenga naturala, una escritura mecanicament fonologica seriá pas jamai adaptada a tota la lenga dins l’espaci (l’escritura del turc es adaptada pas qu’a la forma de lenga de Constantinòple). La tissa d’une escritura unicament fonologica coïncidís en realitat amb un purisme irrealista de prononciacion unica, e, fins finala, d’uniformizacion artificiala de la lenga, contrari a son unitat reala dins la diversitat. Seriá pas adaptada tanpauc a la lenga dins lo temps (la prononciacion dels felens es totjorn diferenta de la dels pepins).
· La reflexion d’ensemble mai aprigondida es L’Ortografia occitana, sos principis de Robèrt LAFONT (CEO) – mas lo cal saber legir.
X davant consonanta correspond generalament a la prononciacion de S en occitan coma dins la majoritat de las lengas neolatinas, e pasmens cal escriure excusa e extraordinari (mas estrangièr) per mai d'una bona rason que son pas fonologicas.
L'ortografia generaliza, e obeís tanben a de constrentas practicas. A pas a marcar las diferéncias de prononciacions ni a èsser d’una logica mecanica. Es donc forçadament convencionala. Es pas una sòrta de prononciacion figurada que seriá simplament dins un « còdi grafic » diferent segon las lengas : es exactament lo contrari d’aquò.
La concepcion falsa de l’ortografia fa creire de còps a las gents d’autras variantas de la lenga occitana que la grafia d’Alibèrt es mai adaptada a l’occitan lengadocian, e que l’ortografia dins son Dictionnaire Occitan-Français es entièrament fonologica pel lengadocian. Es fals. La cèrca d’una ortografia autra qu’en part convencionala, dins quina varianta que siá de la lenga, es una carrièra bòrnia.
· A la diferéncia de las consonantas, i a pas de diferéncia neta entre las vocalas e dins la prononciacion se passa progressivament d’una vocala a la vocala vesina (mai que mai quand es atòna, donc febla). Es donc corrent d’aver dins la prononciacion un cambiament de vocalas que l’escritura marca pas – pas mai que marca las consonantas diferentas dins las prononciacions de vilatge per ex., prononciat coma *biladge, *bilache, *bilatse, *vilache...
Conéisser las relacions de las vocalas entre elas segon lors posicions anteriora o posteriora dins la boca e segon lor dubèrtura es elementari. Fa comprene las variantas de prononciacion coma quicòm de natural. L’ensenhament tradicional del francés ignòra completament aquelas coneissenças de basa. Es pas innocent.
Marcar dins l’escritura de variantas de prononciacion un pauc coma se fa en francés dins « En rev’nant d’la fouère » (cançon anciana) es un biais d’escriure « folcloric » coma o es en francés. Mas en francés, las gens practican de longa l’ortografia, an de longa de tèxtes corrèctament ortografiats jol nas, e aquel jòc es excepcional : a pas cap d’inconvenient. En occitan, copa l’esfòrç de conquista de l’ortografia vertadièra, e, fin finala, la conscientizacion lingüistica, e emai l’espandiment de l’escrit normal dins la lenga.
a. Lo E pretonic tend a variar entre [e] e [a] segon l’accent de las gents. Una sola ortografia representa las doas prononciacions : asenada, cremar, enterrar, espèra, gelar, rebalar, dels (la L i es totjorn muda, coma dins als e vòls, ont pasmens la cal escriure).
b. E tend de còps a variar entre [e] e [i] : s'escriu pas que ensenhar, getar, Marselha, melhor, rosegar, secret, segur, teatre... Dins degun, cal pas tanpauc escriure la [s] finala que s’i ajusta sovent, coma a de mots o expressions un pauc especials (de matin, tanben, etc.). S’escriu serà emai quand se pronóncia coma *sarà o *sirà. (A mon vejaire, cal escriure los plurals totes, etc., e pas totis,... estant que [is] es pas qu’una varianta de prononciacion).
c. La I atòna tend a variar entre [i] e [e] : s’escriu dificil, finir, indicar, ministre, polícia, resistir, sindicat... e non pas *defecil, *fenir, *endicar, *menistre, *polécia, *resestir, *sendicat... (La N tend a dubrir la I en [e] : en francés, IN a finit per representar ara un [è] nasalizat).
d. La A seguida de I consonanta pòt correspondre a [a] o se tampar en [è] jos aquela influéncia : qué que ne siá, s’escriu Ai fait e aimarai e pas *Èi *fèit ni *aimarèi.
e. ÒU e AU tendon a se confondre dins la prononciacion : s’escrivon pas segon sas prononciacions variablas mas segon l’etimologia e la familha de mots : la paur, pauruc, espaurugar e plòure, plòu, la pluèja~la pluòja.
Es innecessari de metre un accent agut sus paur, o sus doas. Son de cases completament excepcionals e sus de mots corrents. Dins una lenga que fonciona, geinan pas mai qu’en francés d’escriure femme çò que se pronóncia [fam]. Se sèm pas fotuts de faire comprene que se pronóncian coma se prononciarián *pòu e *dòs, avèm pas pus qu’a plegar.
f. La A atòna de las terminasons de subjonctiu varia entre [a] e [e] : s’escriu aja, faga, pòsca... e pas *age, *fague, *pòsque...
g. Dins UÈ, la U es sovent muda : s’escriu bruèis, cuèissa, cuèr, fuèlha, luènh, nuèit, pluèja, puèg, uèlh, Vilanuèva d’Òlt e non pas *brèis, *quèissa, *quèr, *fèlha, *lènh, *nèit, *plèja, *pèg, *èlh, *Vilanèva d’Òlt... (Aqueles mots an sovent de doblets en UÒ). Cal escriure la U emai muda. Cal escriure tanben la O de Joan emai quand es muda.
h. [is] varia entre la prononciacion [is] e la de I + CH en francés. [iz] varia entre la prononciacion [iz] e la de I + J en francés. S’escriu bruèis, caissa, conéisser, moissal, peis, pissar... aisit... e non pas *bruèish (ni *brèish), *caisha, *conéisher, *moishal, *pèish, *pishar... *agit... Las variantas de prononciacion de [is] en occitan lengadocian an pas res a veire amb lo SH de l’occitan gascon de mensh, que representa un fonèma a despart.
i. Cercle pren pas jamai d’accent grèu, estant que se prononcia pas amb [è] dubèrt dins cap de formas d’aquel mot dins cap de varianta de la lenga occitana. S’escriu cercle sens accent emai quand escapa de lo prononciar amb [è] dubèrt, çò qu’arriba unicament per influéncia del francés, per la bona rason que [é] tampat seguit d’una consonanta dins la meteissa sillaba se i pòt pas jamai trobar (mentre qu’en occitan, cal diferenciar las E de fèsta de la de pesca).
Per ieu, après la prosodia e lo ritme de la frasa, la dificultat màger de la fonologia de l’occitan me sembla la diferéncia entre [é] tampat e [è] dubèrt.
j. Parlan se pronóncia sovent coma *parlon. Aquí, es pas una varianta de prononciacion mas una influéncia de la 3na conjugason (coma important prononciat coma *importent). Pasmens, l’ortografia garda la coeréncia de la conjugason. Dins la prononciacion, las gents tendon a respectar lors costumas, mentre que dins l’escritura tendon a respectar la coeréncia de la lenga. Escriure parlan, important e dire o emai legir coma « *parlon, *importent », es a dire quicòm mai que çò escrit, es una pura convencion que los geina pas. I a de convencions atal dins totas las lengas. En francés tanben. Òm se n’avisa pas.
Tot çò dit çai-sus es un afaire d’ortografia, e pas brica de causida de prononciacion ni mai de formas de mots. L’intelligéncia ortografica es lo contrari d’un purisme que respectariá pas la diversitat de la lenga.
Naturalament, i a una part de convencion dins la determinacion de l’ortografia dels mots dins los diccionaris, perque se sap pas tot sus totes los mots. Pasmens, l’oposicion entre l’etimologia e la fonologia es una engana.
· Parlar una lenga quina que siá permet pas jamai de la poder legir espontanèament. Cal totjorn un minímum d’aprendissatge e de practica.
Tant que las gents auràn pas comprés çò qu’es vertadièrament l’ortografia e qu’auràn pas acceptat sa part de convencion, aurem de longa d’escrituras azardosas e fantasierosas jol pretèxte de pegar melhor a la prononciacion o a la fonologia. Aquela instabilitat ortografica, qu’a pas res a veire amb la diversitat de las formas lingüisticas dels mots, empacharà l’ortografia de jogar coma cal son ròtle de cristallizacion de l’unitat prigonda de la lenga a travèrs la diversitat de sas prononciacions. Es a dire de jogar son ròtle per la conscientizacion lingüistica coma dins totas las lengas en situacion normala.
Lo concèpte de lenga es pas una donada naturala d’experiéncia, es un concèpte bastit. L’existéncia e lo foncionament de la grafia de la lenga (sistèma general de representacion dels fonèmas : NH, S, L, Ò...) e d’una ortografia establa (escritura particulara dels mots : platanièr e castanhièr en occitan lengadocian – amb la I de castanhièr qu’es pas fonologica ; espatla e bulletin ; estrangièr e excusa...) jògan un ròtle màger dins l’elaboracion del concèpte de lenga per cada persona. Los enfants emigrats de familhas de lengas institucionalizadas (castelhan, anglés, francés...), reduits a una environa de lenga solament parlada, an de lor lenga familhala la meteissa idèa de l’experiéncia d’una practica que los occitanofòns del temps passat, e amb las meteissas sansònhas : Çò que parlam es diferent... Es pas la lenga vertadièra... – emai quand parlan impecablament una forma generala de la lenga, coma s’observa per l’occitan.
· Las enganas e de las esitacions del diccionari d’Alibèrt justifican pas de fantasiás de mots o d’ortografia.
- Sa Gramatica pausava los principis e donava una lista d’exemples de mots, aplicacion dels principis per l’ortografia restituida.
- Son Dictionnaire era pas pus la teoria amb d’exemples, mas son aplicacion, d’un ample tot autre. Alibèrt lo faguèt mai que mai per ensajar de determinar l’ortografia de totes los mots tradicionals de l’occitan lengadocian, trabalh enòrme de son temps, malaisit e inacabat. (Amb d’etimologias sovent inconegudas, de familhas de mots malaisidament determinadas, de relacions amb lo catalan e las autras lengas neolatinas de còps absentas, de prononciacions o de formas lingüisticas desparièras, etc.). S’i tròban emai de « variantas » que son pas de variantas de mots ni mai d’ortografia mas de prononciacion, notadas de còps en prononciacion figurada a la francesa, o emai mitat a la francesa e mitat a l’occitana (!) : cuol Var. quiol ; conselh Var. cosselh, crotz Var. cros ; engenh~enginh Var. enchin ; pissar Var. pichar ; polícia Var. polécia ; pluèja Var. plèja ; puèi Var. pèi ; regina Var. ragina ; resistir Var. resestir ; sagnar Var. sannar ; tòrcer Var. tòcer, tòtser ; vim Var. vin (!!!) : pròva evidenta d’una òbra inacabada. En mai, s’i ajustan un fum d’enganas de còpia del manuscrit, que los editors postumes poguèron pas consultar. Atal, es pas question de considerar lo diccionari d’Alibèrt coma una òbra que clavariá per l’eternitat tot lo trabalh lingüistic e lexicografic seriós – mas totas las insufiséncias o esitacions qu’òm i pòt trapar pòdon pas servir de pretèxte per l’enviar tot entièr a las escobilhas per faire qué que siá – e encara mens per desqualificar sos principis.
· La part convencionala de l’ortografia dels mots pausa pas de problèma dins una lenga que fonciona. Se la lenga foncionava pas, serviriá pas a res d’ensajar de transformar son ortografia en una mecanica simplassa que, de tot biais, se poiriá pas adaptar a l’ensemble de la lenga.
· Empacha pas que devèm a) nos preocupar d’acostumar a sa grafia las gents que coneisson pas l’occitan (las gents que coneisson pas lo castelhan veson ben coma quicòm de natural que muchacho se legisca pas « a la francesa » : es important tanben per l’occitan) b) considerar d’un biais radicalament diferent - los usatges de l’escrit occitan destinats a èsser vertadièrament legits (tèxtes) - e los usatges destinats a un usatge puntual qu’implica pas una lectura vertadièra (mots isolats : noms de comèrci, etc.). Es question de bon sens – e d’eficacitat.
· L’escritura obeís a quicòm mai qu'a una « logica » simplista.
D’unes an volgut contestar la règla d’accentuacion de las 3nas personas del plural dels vèrbs (cantan), punt essenci al de la nòrma d’accentuacion grafica d’Alibèrt, nòrma oficiala de l’IEO. N’i a qu’o an fait emai d’un biais vergonhosament malonèste, en volent faire creire que *càntan èra « una nòrma d’Alibèrt », coma se Alibèrt aviá volgut daissar mai d’una nòrma ! – o en presentant coma argument l’espandiment relatiu de las enganas ...que s’afanavan a espandir eles !!!
An pas solament comprés per quina rason Alibèrt causiguèt sa nòrma definitiva d’accentuacion de la 3na ps pl. An vist d’un biais superficial las nòrmas d’accentuacion grafica de las autras lengas neolatinas, e an pas solament comprés que son faitas, caduna segon las particularitats de sa lenga, especialament per evitar los accents grafics sus las 3nas personas de plural dels vèrbs. Aquò ajuda fòrça a comprene la rason e l’importància de la nòrma oficiala d’accentuacion grafica de l’IEO.
Aquí tanben, pro de gents son enganats per d’iniciativas que demòstran una manca del sens de la responsabilitat.
Amb un minímum d’intelligéncia lingüistica e ortografica e de sens de la responsabilitat, nos avisariam que los problèmas que pensam veire encara dins la lenga e dins son ortografia son en realitat fòrça reduits. Subretot, ajudariá pas d’unes que i a a los conflar artificialament. Fariá tanben que l’ortografia se regularizariá mai aisidament dins las variantas de la lenga ont la grafia occitana restituïda es encara de còps mal compresa.
Aquel prealable assegurat nos permetriá de nos ocupar de la sola causa que compta : la socializacion de la lenga e de la cultura que pòrta.
Sèrgi Granièr,
Narbona,
11 d’abril de 2007
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F77%2F77%2F115864%2F127947034_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F81%2F11%2F115864%2F125629362_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F55%2F97%2F115864%2F125525639_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F81%2F98%2F115864%2F123537864_o.jpg)