Las doas sorgas de la legitimitat

Yue Minyun, La libertat menant lo pòble

Las doas sorgas de la legitimitat

Fa plan dos meses que voliái intervenir dins la discussion fòrça noirida, provocada per la critica de James Costa al tèxte de Fraj Quin occitan per deman ? qu’aviái presentat aquí e qu’es estat publicat amb de nòtas e de complements dins un polit libre en çò de Reclams, amb un prefaci de ma man, qu’aviái tanben prepausada en linha (Estandard e democracia). Mas lo temps passa lèu e sèm totis aclapats de prètzfaches.

Costa a resumit sa critica aital (me contenti de revirar) : la tòca « èra de mostrar que lenh de prepausar una rompedura amb una supausada ideologia dominanta, l’idèa que la lenga que sèm a preparar per deman siá una lenga ‘fòra sòl’ es l’expression de la mèma ideologia, que podèm apelar purista, mas tanben monolenga, o de la lenga mairala. ». Costa balha aquesta precision e apond d’autres desvelopaments per respondre a d’objeccions e questions nombrosas de legeires del blòg, tafurats e de còps que i a trucats per aquesta defensa aparentament paradoxala de las novèlas praticas contestadas per Fraj. En efeit, espontaneàment avèm l’impression d’èsser confrontats a dos projèctes contradictòris : lo de la normalisacion, que Fraj critica per son ideologia « purista » al nom dels parlats « autentics », e lo que pren coma critèri de la « bona lenga », çò que parlan los locutors, mai que mai d’ancians de las classas popularas que vivan empr'aquí (la lenga del luòc e del « pòble »). Per Costa son las doas caras del mème purisme lingüistic. Lo desvelopament d’aqueste doble procès sembla paradoxal perque tot sembla opausar los dos projèctes e en mai d’aquò Costa defend la plena dignitat dels parlars contestats dels neo-locutors que s’escartan mai o mens radicalement dels parlars dels locutors eretièr. Aquò pareis encara mai paradoxal e provocaire, perque sembla menar a considerar sus un pè d’egalitat amb l’occitan « autentic » de los que l’an apres al brèç, de parlars o biaisses de parlar ressentits per un fum de monde coma estrangièrs a l’identitat pròpria de la lenga tala coma es viscuda dins sa diversitat (l’identitat, dins et per las variantas existentas), segond los luòcs.

Mas i a encara quicòm de mai : aquestas praticas criticadas son generalament vistas (aquò es un punt central de la demostracion de Fraj) coma la resulta fatala de l’imposicion d’estandards unificadors e purificadors que per aquò far (rendre la lenga mai unificada e mai occitana) s’esluenhan mai o mens radicalament de la lenga parlada pel campestre e dins los vilatges, una lenga diversificada e mesclada de francismes. Costa refusa de considerar aquestas novèlas variantas contestadas coma la simpla aplicacion o lo simple enregistrament del procès de normalisacion, mas i vei de formas foncièrament novelas e imprevistas. E aquò, per lo sociolingüista, es una causa normala e inevitabla, la caracteristica màger de tota evolucion lingüistica. Costa nos mena aital a soscar a l’escac fatal e necessari de tot projècte « puriste », que siá de normalisacion, o de conservacion de la lenga del luòc. Aquí avèm un fenomèn pauc estudiat per la sociolingüistica occitana (en defòra del quite Costa en marge de son trabalh suls enfants de calandreta), mas important, que seriá de mostrar l’infedelitat d’aquestes biaisses d’ensenhar (perque se tracha mai que mai d’ensenhament en calandreta o dins lo public) e de parlar la lenga tant als estandards prepausats (lo plural es aquí obligatòri) dins los manuals, las gramaticas, etc. coma a l’occitan parlat pel eretièrs.

Valdriá la pena de tornar sus totas aquestas questions, çò qu'evidentament pòdi pas far aquí. Pel moment me contentarai de tornar sus la question, non pas de la « bona » e de la « marrida » lenga (tròp vaga), mas de la lenga legitima e illegitima, tal coma Costa la buta en davant, mas en partent de la question del pòble (e donca de la lenga populara), que joga un ròtle central dins lo tèxte de Fraj.

Lo bon pòble

Partirai de la nocion de pòble, sovent invocada dins lo tèxte de Fraj. Me fau confessar – l’ai pas fach dins mon prefaci, perque me semblava quicòm de secondari – que per ièu aquesta nocion es pas ges satisfasenta : tròp generala e incantatòria, amai se Fraj pren la pena d’apondre una longa nòta sus la question dins lo libre[1]. Per principi, ièu eviti de’n apelar a aquesta abstraccion que lo mai sovent es utilizada per balhar una legitimitat a de discorses ideologics que, en mai, podon èsser contraris entre elis. Çò que i a de bon amb lo pòble (lo « bon pòble », coma disián los reis) es que li podèm far totjorn dire çò que volèm. Me sembla melhor de parlar de classas o grops subalternes, se volèm designar los que son en dejos de la piramida sociala, o alara de precisar los mestièrs e las situacions socio-economicas del monde. Lo problèma a l’encòp politic e espistemologic, amb la nocion de pòble, es que marca una unitat, una unanimitat, un consensus ont n’i a pas jamai agut, per definicion : lo quite Fraj reconeis lo caractèr « desconcertant, contradictòri » del pòble (mas an aqueste gra de generalitat, aquelas qualitats son la de l’umanitat entièra !). Cada còp que disèm que « lo pòble » ditz, pensa, sosca, crei quicòm, fasèm violença a los que dison, pensan, soscan, creson quicòmmai ; es una procedura d’exclusion. Se pòt quitament pas dire que i aja un sol biais de parlar « populari » ; la quite lenga (se se pòt utilizar lo singulièr, vist que lo « pòble » occitan es dempuèi longtemps bilingüe) del pòble presumit es diversificada e trabalhada per de contradiccions (segond los nivels de lenga).

Puèi, nos cal pas doblidar que se l’occitan demora, a l’ora d’ara, solament parlat per una (estequida e vièlhissanta) part de las classas subalternas de la campanha, foguèt parlat pendent de sègles per quasiment tot lo monde : noblesa, granda e pichona borgesiá, etc. La cultura escrita occitana que nos demora es rica tanben de totas aquestas situacions socialas que son pas la del « pòble » al sens de las classas subalternas (per exemple la lenga de Godolin èra tanben – subretot ? – la lenga parlada per las classas superioras de la vila mondina). E aquò, mancam pas de zo afòrtir quora se tracha de mostrar la dignitat de la lenga, que foguèt cantada per de reis, de senhors, d’intellectuals reconeguts en situacion d’agantar lo prèmi Nobel, etc. E avèm rason de zo far, tant coma d’insistir sus la destinada « populara » de la lenga a causa de la situacion de diglossia de mai en mai pesuga, es a dire sa situacion de relegacion sociala. Vertat que la lenga que nos demora es la del monde en bas de l’escala sociala, e que nòstra fidelitat a la lenga es tanben una fidelitat, lo mai sovent, a una origina sociala.

Mas se disèm « origina », es que d’aqueste « pòble » ne fasèm pas mai part, ne sèm partits. E aquò vòl dire qu'una granda part dels neo-locutors (me meti evidentament dins lo lòt), son, pels locutors d’en bas (sián los nòstres parents o pas) de nantits e de monsurs que, de còps que i a, volon far mina d’èsser demorats çò que son pas mai, en parlant patés. Evidentament aquò sufís, en bona analisa bourdieusiana, per lor interdire de poder parlar coma parlavan (e parlan encara un pauc) lo monde d’en bas, perque la situacion sociala del locutor es totjorn presenta dins sa lenga e dins son biais de parlar, amai (e subretot) quora cerca d’escarnir, d’escaramiar, de mimar qualcun d’una posicion sociala subalterna. Se volèm una lenga comuna, es clar que de tot biais podem pas escapar a sa diversificacion e donca a sa ierarquisacion sociala.

Aquò empacha pas, evidentament, de trabalhar a corregir las inegalitats socialas, mas aqueste trabalh se fa pas solament amb e per la lenga, plan segur ! Vòli dire que se pòt pas far per la sola revalorizacion de la lenga d’en bas, ni mai per sa censura, coma zo fa l’escòla, tota al servici del modèl naut, que son acquisicion es (deuriá èsser) lo garant de l’assencion sociala. Pasmens, la primièra causa contra aquesta inegalitat es la reconeissença, l’atencion, l’interés pel monde coma son, amb lor biaisses d’èsser, de parlar, de se tener dins la vida, sens mitificacion ni mai complasença, s’es possible, mas amb umilitat e benvolença.

Coma Fraj, Costa e, me pensi, la part magèr dels occitanistas d’uèi (podriái balhar tanben la tièra dels intervenents dins la discussion en linha : Martel, Me ièu, Maime, MP, etc.), mon ligam amb la lenga es pas separable d’aquesta reconeissença sociala ; lo fait de se sentir eretièr d’aquesta gent, de lor èsser reconeissents per çò que nos an balhat e demest d’autras causas, plan segur, amai sovent sens zo voler, la lenga. Costa a rason de remarcar que dins lo mespres pel patés, son las personas dels locutors que son judicadas per lor estatut social : vièlhs, paísans, d’un nivel d’educacion modest, marrits consomators, « pas cool », « pas telegenics » : « Sètz de ‘ploucs’, donca, per extension, vòstra lenga es una lenga de ‘ploucs’ ». Cal inversar l’analisi (es encara çò que nos apren Bourdieu) : los vièlhs pacans son pas mespresats perque parlan patés, mas es lo patés a èsser mespresat, perque parlat per de vièlhs pacans .

Dins lo fons, lo repròche que sèm nombroses a far (Fraj, Lagarda[2], etc.) a la lenga « fòra-sòl » que s’entend e s’ensenha tròp sovent, es mai un repròche d’amnesia sociala que non pas lingüistica. La transmission de la lenga, de la lenga « nòstra », almens per nosautres, a pas de sens que d’èsser estrechament ligada a la memòria sociala del monde que la parlavan e la parlan encara. Aquò, per ièu, vòl pas dire que cal pas far de nòu : cal, plan segur, « daissar parlar » los qu’an l’enveja, lo desir de parlar e qu’an besonh de se fargar amassa de novèls espleches lingüistics (me fan rire los que se dison trucats pel « paissel » o pel « rescambi » de Calandreta), e vòl pas dire tanpauc que al nom de la fidelitat als ancians debèm luchar contra tota fòrma de nòrma e d’estandard. Vòl solament dire que transmetre la lenga, per nosautres, es tanben transmetre d’elements d’aquesta cultura sociala, a costat plan segur d’autras elements (per exemple l’erotica dels trobadors o lo baròc flambejant de Godolin), mas amb mai de fòrça e de preséncia emotiva çaquelà, perque aquò demora nòstre ligam viscut amb la lenga.

Mas debèm comprene qu’aquò es pas la situacion generala, subretot dins la novèlas generacions que son, de còps que i a, quitament pas los felens de locutors « naturals » (es a dire de las classas subalternas de la campanha). Aquels d’aquí, forçadament, aurán un autre imaginari social de la lenga, d’autras emocions, que te sabi, ligats a la còla dels companhs, a lors regents e/o a lors parents emplegats, pichons fonccionaris o de professions liberalas que se reconeisson dins de moviments alternatius (ecologistas, o autres), mas an pas o gaire de contactes amb de locutors vièlhs. E aquò pòt pas mancar d’influir sus lor lenga, una lenga puèi, mai que mai, d’escòla, vist que las familhas, lo mai sovent, la parlan pas. Podèm pas obligar lo monde qu’an pas lo mème viscut de la lenga, que lo podon pas aver, de se representar la lenga coma nosautres, de la sentir coma nosautres e donca de la parlar coma nosautres. Nos cal pensar a cossí mantener un ligam entre elis, nosautres e los vièlhs eretièrs sens, en efeit, los condamnar, cada còp que dobrisson la boca, a l’illegitimitat. L’idèa, per exemple, prepausada per Costa de praticar la sociolingüistica activa amb los escolans d’occitan, puslèu que de lor inculcar la varianta de lenga jutjada sola legitima, me sembla fòrça interessanta (trasi aquesta citacion, en provençal, de la discussion) : « faire comprene que se parla pas parier segon lei contèxtes […], lo monde etc. Après se pòt imaginar de reflexions sus "de qué cambia d’utilisar una varianta o una autra ? Coma podèm jogar estilisticament amb la lenga ? De qué ditz sus nautrei, sus la situacion d'enonciacion?". E l’etapa seguenta serà de pensar lo rapòrt a l’estandard, quante que siegue, assajar de comprene cu l’emplega, lei rapòrts de poder qu'implica. »

Lenga legitima

La question de la legitimitat permet de tornar prene lo mème discors d’un autre biais. Citi encara Costa, aqueste còp en lo revirant : « E l’enjòc es aquí : nos condamnar a l’illegitimitat perpetuala ? Instaurar un occitanisme a doas vistessas, amb una casta d’Autentics provesits del certificat del papet e de la mameta ? De Calandrons qu’auràn parlats l’occitan tota lor corta vida, mas un occitan a jamai marcat del sagèl de l’infamia ? O alavetz ensajam de cambiar nòstre agach sus la lenga ? ».

M’apiejarai sus la definicion de Bourdieu : « Es legitima una institucion, o una accion, o un usatge qu’es dominant e desconegut coma tal, es a dire tacitament reconegut. » (« çò que parlar vòl dire »). Se prenèm aquesta definicion es clar que la lenga occitana patís d’un deficit de legitimitat. Es pas legitima en se coma lenga, vist que sa quite existéncia es problematica. La lenga occitana legitima es pas establida ; l’occitan es pas pro institucionalizat, normat et reconegut pels poders, per gausir d’una forma legitima incontestabla (la legitimitat inconstestabla seriá, me sembla, mai o mens çò que Kathryn Woolard – una de las referéncias, totjorn plan ricas, de Costa) – ditz amb son concepte d’« anonimitat » e de « lenga neutra », mas « lenga neutra » es una expression inganaira : i a pas cap de lengas neutras, i a solament de lengas que semblan neutras, las que son legitimas, perque simplament son los produches d’un procès capitat – almens per un temps – de naturalizacion (evidentament e fatalament la naturalizacion es una ficcion). En fach es la forma oficiala, normada, nauta, superioria d’aquesta lenga qu’es legitima, e non pas la lenga dins totas sas variantas e totis sos nivels (i a pas qu’una forma de francés legitime vertadièrament e sens discussion).

E es plan per aquò que lo problema de la sorga de la legitimat se pausa per totis : aquesta sorga dèu èsser los manuals que pretendon ensenhar la norma reconeguda (o almens una nòrma que preten a la reconeissença) ? O dèu èsser los locutors eretièrs (« locutors naturals ») del luòc ? O alara benlèu podriá èsser los usatges dels neo-locutors, avenir de la lenga se n’i a un, que son pas l’aplicacion fidèla dels manuals normats, e que son lenh, de còps que i a fòrça lenh, de çò que parlan los eretièrs ? Evidentament aquesta darrièra proposicion pareis malaisida de sostener, perque li mancan dos elements de legitimitat fòrça importants : la justificacion per l’ancianetat e la justificacion per la nòrma (los neo-locutors son sovent criticats a l’encòp al nom de la nòrma e al nom dels vièlhs).

Me pensi qu’avèm aquí dos fondaments de la legitimitat que son en tension e avèm besonh de totis dos, per defendre publicament nòstra lenga ; amai se la question de la « bona » concepcion de la nòrma demora duberta (dusca a l’ora d’ara s’es pr’aquò impausada l’idèa d’una nòrma polinomica o pluricentrica, plan diferenta de la nòrma unenca a la francesa), qu’es en fach la resulta d’una negociacion entre aquestas doas sorgas de legitimitat. Los neo-locutors (que, encara un còp, ne sèm gaireben totis !) son forçadament preses dins aquesta tension, amai, de còps que i a, sens se’n rendre tròp compte.

Mas alara es normal, o puslèu, es dins l’òrdre de las causas que, quora s’escartan tròp del parlat dels vièlhs e/o d’una nòrma coerenta, los neo-locutors sián constestats dins lors biasses de parlar. Es dins l’òrdre de las causas tanben qu’existís de desacòrds, de conflictes (mas tanben de mediacions e de concessions), entre los tenents de la lenga parlada, es a dire dins totas sas variantas (e vertat que los neo-locutors presentan de variantas novelas), e los partisans de la(s) nòrma(s). Aprèp, coma totjorn dins las lengas, vertat qu’es l’usatge que decidís, amai foguesse considerat coma marrit per los uns e/o los autres. Dire qu’aquesta reaccion critica es de « purisme » (per exemple, la de Fraj, o encara la de Lagarda, dins l’article citat) es benlèu un pauc exagerat ; es solament rampelar que i a de limitas a l’acceptabilitat de las formas (fonologicas, sintaxicas, lexicalas…), de limitas que, vertat, son totjorn discutablas e faitas per èsser desplaçadas, mas que existisson forçadament ; i a totjorn un sulhet, al delà del qual qual que siá, amai lo mai tolerant e liberal de nosautres, jutjarà çò qu’ausís, tot en lo comprenent perfièchament, coma inacceptable (« aquò es pas occitan » !). Qu’aqueste jutjament es a l’encòp lingüistic e social, es evident, mas es impossible de zo pas portar. De tot biais, me sembla que lo rampèl de la lenga parlada pels eretièrs a l’intencion dels neo-locutors e dels normativistas en cambra es quicòm de salutari e d’utile. Avèm besonh d’una continuitat istòrica e d’una espessor culturala e sociala per poder reivendicar la legitimitat de nòstra lenga coma lenga e non pas coma patés ni mai volapuk, lenga de farlabica, n’avèm besonh per en defendre l’imatge, l’identitat, l’existéncia, mas tanben per nos i tornar trobar nosautres tanben, per nos reconeisse dins çò que parlam, ausissèm e legissèm.

Joan-Pèire Cavalièr

 

---

[1] « Totes les grops umans que dins aqueste país pertanhen pas a las classas dirigentas, que bailejan pas las causas per çò qu’es de l’economia e de la politica… », p. 82. Me sembla que grand part de la quite borgesia en dins aqueste situacion. Mas dins la pagina seguenta ditz de la font dels escrivaires occitans es lo pòble d’en bas, en dejos de la borgesia « granda » e « pichona ». Dins la definicion larga, Fraj e ièu fasèm part del pòble, dins la definicion estrècha, non.

[2] De legir absolument l’intervista recenta de Lagarda : Gilles Couffignal, Marc Lenormand et Yan Lespoux, « Les langues minoritaires à l’école : de la critique de l’aliénation à la resocialisation linguistique. Entretien avec Christian Lagarde », Tracés. Revue de Sciences humaines [En ligne], 25 | 2013, mis en ligne le 18 novembre 2015. URL : http://traces.revues.org/5859