Cossí lo pichon Pocet e sa sòr venguèron factor e coturièra
Elèna filha de Perbòsc fotògrafiada pel paire
Cossí lo pichon Pocet e sa sòr venguèron factor e coturièra
Antonin Perbòsc, Au país de la gata blanca. Contes populars amassats a Combarogèr, édition Josiana Bru et Joan Eygun, Lètras d'òc, 2013.
Aqueste recuèlh de contes es la resulta d’un projècte pedagogic fòrça original e novel d’un regent el tanben fòrça particular, dins las annadas 1899- 1905, que se debanèt a l’escòla de Combarogèr dins Tarn e Garona. Projècte fòrça original, d’avantgarda mème, vist que sa tòca èra de far dels escolans d’enquestaires etnografes, de « folcloristas » coma se disiá alara, recaptaires de totas las tradicions oralas de lor vilatge dins lor lenga mairala (un gascon mesclat de lengadocian ; Comberogèr es sus la limita interdialectala[1]). Mas tanben projècte coratjós, quora se sap que la mutacion d’Antonin Perbòsc dins aqueste vilatge de Lomanha en 1894 èra degut a una sanccion disciplinària per de rasons semblablas ; sa ierarquia li aviá reprochat d’aver balhat de « devers en patès » a sos escolans.
La Societat tradicionista
Los enfants enquestaires trabalhan dins l’encastre d’una societat escolara creada ad hoc (e per l’òc !) en 1899, sul model associatiu que la lei de 1901 anava oficializar : la « Societat Tradicionista » (lo nom plan segur foguèt balhat en francés). Lo principe n’es fòrça simple e de bon sens : « en s’adreçant a totis los enfants e en bailejant coma cal lors trabalhs, se pòt recaptar en pauc de temps totas las tradicions » d’un parçan (las citacions de Perbòsc, reviradas del francés, son estrachas del prefaci del libre degut a Josiana Bru e d’un de sos articles : « Perbosc et l’enquête folklorique », Cahiers de littérature orale, 63-64 | 2008). E Perbòsc es content d’apondre : « soi pas que lo director d’aqueste trabalh » ; l’enquesta, « son mos escolans, un quinzenat de gojats e de gojatas entre 10 e 13 ans que la fan ». La direccion consistís subretot dins la transmission d’una deontologia de la fidelitat e de l’exactituda : aquels contes, proverbis e istòrias « lor es recomandat de los marcar amb la mai granda fidelitat e en s’interdisent d’un biais absolut d’i portar de modificacions » ; « aquestes contes debon pas èsser embelits, per qual pretèxt que siá ». En efiech, mème « los contes los mai informes podon presentar un grand interès ». E, malgrat que Perbòsc siá un dels artisans màgers de la normalisaction grafica de l’occitan, demanda a sos escolans d’utilizar una « grafia purament fonetica » ; d’efiech « demandam aici a nòstres tèxtes res d’autre que de rebatre lo mai exactament possible d’unas tradicions oralas ».
Perbòsc foguèt lo primièr a èsser estonat per la quantitat e qualitat del material recaptat en pauc de temps dins l’encastre d’aquesta recèrca collectiva ont los dròlles se son implicats còs e arma (avèm de testimoniatges dels vièlhs sul sicut – los qu’an escapat al chaple de 14-18 – qu’aquels enfants son puèi venguts). « Las resultas, escriù Perbosc, qu’ai agudas an despassat tot çò que podiái esperar » ; « una sola gojata de 11 ans m’a balhat quatre contes que farián mai de 30 paginas d’estampariá, e aquò de qualitat superiora ». Constata d’alhors que « son subretot las gojatas que fan d’excellentas folkloristas ».
« Los enfants que lor esperit es desgordit per l’estudi del folclòre prenon l’abitudi d’espiar, de se pensar […]. Enfin, del punt de vist de l’instruccion proprament dicha, los exercicis de composicion, de revirada, de compareson dels tèxtes son de la mai granda utilitat per l’ensenhament del francés ». Aital, Perbòsc defend lo benefici pedagogic del projècte d’un biais qu’auriá pogut èsser acceptable e mème qu’auriá degut lo far venir un vertadièr model. Malurosament, aquels prodròmes de çò que se dirà pus tard « pedagogia activa » demorèran larjament incompreses dels contemporans. Malgrat totis los esfòrces per difusir las societats tradicionistas enfantinas, l’iniciativa del regent de Combarogèr faguèt pas brica d’emules. Lo quite Perbòsc publiquèt pas la majoritat de sos contes dins lor version originala, bruta se podèm zo dire, mentre que disiá pr’aquò que « los contes plan conservats son perfiechs ». Òm se pòt demandar se, justament, aquesteste caractèr brut, sens concession, non embelit, que balha tot son prètz al recuèlh, fin finala n’en fasiá pas un objècte impròpre a la difusion estampada dins las annadas 1900, e benlèu al quites uèlhs de Perbòsc, que son trabalh d’orfèbre de la lenga se pòt remirar dins son obra personala (vesètz per exemple, aquí, lo compte rendut del Libre dels ausels).
Lo tèxt retengut per J. Eygun e J. Bru es donca inedit dins son entièr ; se tracha del manuscrit serbat a la Bibliotèca municipala de Tolosa (ms 1452), un quasern nègre de las fuelhas quadrilhadas que d’ara en avant se pòt legir en linha. Conten pas mens de 115 tèxtes copiats en occitan (sus aqueste punt la ficha en linha de la bibliotèca que ditz « Contes populaires, en français, recueillis à Comberouger », es enganaira[2]), cadun seguit d’una revirada. Las escrituras son las del regent e d’una de sas escolièras, la « presidenta » de la Societat Tradicionista, Marie Tournié (13 ans en 1900). Mari farà la coturièra tota sa vida de femna a Belmont de Lomanha. Destin signat, mas per aquestes paures paísans de Combarogèr, una polida capitada ; zo sabèm per l’un dels contes que la presidenta de la societat reculhiguèt dins sa familha, una version del Pichon Pocet que s’acaba per aquestes mots : « Le petit pocet se metec factur, una de sas sòrs se metec costurièra, prenguegan un mestièr, e venguegan plan riches » (n° 40. Sul sicut de l’operacion d’actualisacion dels contes, veire lo compte rendut del libre de Micheu Chapduelh, La Fada multicarta, 2011).
En defòra de las destinadas princièras dels umils eròis dels contes, que son pas fachas per èsser cregudas possiblas (en mai, a l’epòca del collectage, sèm en republica dempuèi un briu e fa longtemps que son d’elements voidats de tot referent social), pel paure monde de la fin del sègle XIX, se pòt pas rasonablament esperar un sòrt melhor que de venir factor e coturièra.
« estec e es encara Misèra, e totjorn ne sirà »
Coma zo fa remarcar J. Bru, la causa que benlèu truca lo mai dins aqueste recuèlh es justament lo sentiment de granda pauretat balhat per totis aquestes contes que sián iniciatics, animalièrs, galejaires, etc. Lo carbonièr per exemple es « paure, paure coma un rat » (n° 79). La mestressa sermona son vailet que demanda per son dejunar « una pola còita » : « Creses que sèm plan riches per hèr còser polas cada jorn » (n° 114, Lo curè còit). Un conte, aprèp l’evocation de la tipica fin urosa del maridatge princièr de la paura filha maltractrada, s’acaba per aquesta formulèta del contaire : « E jo èri de nòças damés esclòps, e me volegan pas » (La mairastra, n° 16). La filha vestida de pelhas se presenta aital : « jo que sèu tota pesolhs… » (n° 20 L’auquièra, p. 80). Quora Cendrilhon se servís de la mèma formula, la cal prene a la lètra, perqué, çò disent, « se tirava un grun de sava de peu cap e la getava au hòc e petilhava coma de pesolhs » (n° 28). L’espesolhatge d’un dròlle, coma dins lo poèma famos de Rimbaud Las cercairas de pesolhs (1871), es en fach percebut coma una pratica familièra e una marca de tendresa dins una fòrça polida frasa del conte dels Tres rius (n° 5) : « La Santa Vièrja, plan contenta, le hasquèc cochar sus sos ginolhs, le penchenèc, le despesolhèc, juscas autant que s’endromic ».
Nombroses son los contes que se dubrisson per l’eveniment traumatic de l’òrra misèra que fòrça lo protagniste a « partir a l’aumòina ». Aquesta obsession d’èsser botat pels camins din sla nuech e lo frech la fam al ventre es pas solament un luòc comun del conte o la paur panica del pacan sedentari[3] ; es una menaça plan reala e subretot una memòria istorica enrasigada dins lo passat, que lo remembre de las faminas dels temps dels reis es pas encara escantit ; aquò se pòt tranquilament afortir, vist que los mai vièlhs dels informators d’aquels dròlles èran nascuts dins las annadas 1820-1830 e donca lors parents e grands parents avian conegudas las faminas de la fin del sègle XVIII. E puèi, en fach, 1812, 1817, 1829-1832, 1846-1847 foguèran encara d’annadas de disèta en França.
Aquesta terror es totjorn viva e de tot biais la granda pauretat es d’en pertot : los contes que personifican la misèra, coma lo del faure Misèra que, refusat al paradis e cassat de l’infern « se’n tornèc sur la tèrra » (n° 8), zo dison amb fatalisme : « estec e es encara Misèra, e totjorn ne sirà » (n° 4).
« Una mèrda, respondec la hilha deu rei »
Aquesta indigéncia se daissa entendre dins la quite lenga, dins sa semplicitat, sa cruditat e, de còps que i a, sa crudeltat, plan estonanta per un legeire del jorn d’uèi, quora se sap qu’aquestas istòrias foguèron contadas a de mainatges. Aquels son certa pas esparnhats, subretot quora la tòca es de lor far entrar dins lo cap la mesfisança e l’obesissença : « Les Diables se mingègan aquera dròlla e i pengègan las tripas au carmalhèr » (La duas hilhas que van au castèth deu Diables, n° 12). Aquò es verai tanben de las istòrias escatologicas a mai francament sèxualas que lor son transmesas, sens retenguda aparenta. Evidentament, coma zo ditz J. Bru, lo collectatge demòra forçadament lacunari ; d’unes contes podon pas qu’èsser contats a d’adultes del mème sèxe. Pr’aquò, çò ditz tanben J. Bru, « se trapa rarament una cruditat aital dins los recuèlhs estampats abans la mitat del sègle XX » (p. 14). Vertat qu’escapan un fum de formulas e de mots, de còps que i a dins la boca dels personatges d’enfants : « Vietdase ! » ; « me’n fiqui plan » ; « m’as colhonat » ; « Minja mèrda qui m’escota ! », etc. Coma se pòt veire dins lo manuscrit, Perbosc causiguèt de pas far revirar d’unes tèxtes tròp cargats e sovent los mots grasses, en francés, son remplaçats per de punts de suspencion. Grun de milhet trantalha pas a s’escridar : « vièlha salòpa, me pishas suu cap ! » (n° 36, mas lo conte tot es aital, tant dins l’expression coma dins las « matièras » tractadas). O encara aquel escambi cortés entre un dròlle bèstia e una princessa : « Sètz plan polida, vietdase ! Volètz que vous embraci ? – Una mèrda, respondec la hilha deu rei » (n° 42).
L’escatologia es omnipresenta, amb la transubstanciacion recurrenta de la mèrda en aur : lo caval de La Gata blanca (n° 9) « en i passant la man sur l’esquina, cagava Lovidors », coma l’ase dins Nòste-Senher e le paure, que « se metec a cagar lovidòrs » (n° 14). « Intra dins mon cuòu, te portarè », aquò es la ritornèla de la Borseta panada (n° 65, idem dins Mitat-Capon : « Le Renard i horra le nas au cuòu, e s’i damorèc »). Dins Le Lop, la craba e les crabotets (n° 60), la craba comanda al lop : « ‘caga-me mos crabotets ! Caga-me mos crabotets !’ E les i caguèc ». Grun de milhet e lo lop que l’engolèt se fan resson : « ‘Lop, caga-me ! – Cara-te ! – Caga-me ! – Cara-te’ Enfin, le caguèc » (n° 37). Son tanben remarcablas las peripecias subrerealistas qu’acaban lo conte titolat Les mic e les mac (n° 17) : « la filha avè la camisa entà cuòu traucada e un jardinèr ende reparar i fotec una felha de caulet au cuòu. Passègan peu fierau deu bestial e un buòu se volec minjar quera felha au cuòu de la filha ». Resisti pas tanpauc a citar l’episòdi del conte Filon refilon, ont lo vailet fin e rusat (mena de trickster occitan) enfonilha una candèla alucada dins lo cuol d’una vièlha : « la candèla se hondè e le hòc començava a s’atrapar a las estopas »…
De còps que i a, las allusions e las equivòcas son clarament sexualas, çò que mòstra que los informators sabián plan que lo recuèlh èra destinat a d’autres adultes, per dessus las espatlas dels dròlles, que n’en perdèron pas un bricon, obesissents a las instruccions del regent ! Joan lo nèçi (n° 49) declara a plen de cap, sens se rendre compte de çò que ditz : « çò de davant per las joenas, çò de darrèr per las vièlhas ». Se trapan tanben de las polidas equivòcas, coma la de Mari Berlengon que ditz a Jan Latjon que vòl li passar l’anel al dèt : « me le soi mes plan sovent sans tu ; me le metrè ben ara ! » ; o encara la del merle escondut dins lo pitre d’una parroquiana en plèna messa (n° 110), que fach dire al rector : « Las qu’avètz un merle, sortètz ». Vaquí totas que sortisson, levat una vièlha que ditz : « O ! Le men, i a plan ’n pauc que canta pas mèi ». Una partida d’aqueste material sera integrat dins la seguida per Perbosc dins sas Contribucions al folclòre erotic (Contributions au folklore érotique 1- Contes licencieux de l’Aquitaine, 1984 2- L’anneau magique. Nouveaux contes d’Aquitaine, 1987).
« Curé coit », « especatori » e « pocessiu »
Una autra dimension transgressiva, discrèta mas plan presenta dins lo recuèlh es l’anticlericalisme, si que non la mescreséncia. Lo curat es particularament en linha de mira (« colhon de curè », n° 25) ; « lo rector » es regularament enganat, raubat, maltractat – n’i a mème que lo fan coire! (Curè còit, n° 118) –, sens que digus, aparentament, i tròba pas res a dire… Filon Refilon (n° 45) fa creire a son curat qu’es Dieu en persona vengut lo quèrre per lo menar dins l’autre monde ; lo fa dintrar dins una saca e dins aqueste estat lo rebala per las escalas del cloquièr (« qu’es maishant, le camin deu paradis ! » ), un long e penos « espercatòri », mot valisa fòrça polit que mescla lo verbe « esperar » e lo substantiu « purgatori ». Un conte prepausa una estrategia espantanta per se desbarrassar d’un curat « plan bestia » (n° 113), en preséncia de son avesque en visita pastorala : los parroquians renegan en fasent lo signe de la croz e de potons al Crist a grands còps de « Coquin de Dius » ; « mila Dius », « triple Dius »… Devèm tanben senhalar l’istòria de Sent Cramari (n° 82), identificat a son estatua ; per explicar sa mutilacion involontària, le curat ditz que « s’a copat un braç en se batent damé les autes sants ! ». De notar, dins lo mème conte, lo mot de « pocessiu », per procession ; un lapsus un pauqueton inquietant).
N’i a que diran plan segur que tot aquò implica pas res al nivel de las cresenças intimas. Vertat que, sens dobte per caritat, òm es totjorn prèst a supausar dins lo bon pòble de las campanhas la « fe dau carbonièr ». Mas alara que far dels sarcasmes, dels renègaments, de las imprecacions ? Auriá pas cap d’importança, de prigondor critica, una frasa coma la seguenta ? « Cau plan que Nòstre-Sénher nos vèlha mau, que nos bote dins una parelha misèra ! » (n° 2, Les secrets de las bestias) E cossi avalorar la portada de l’istòria de Joan de l’Ors (n° 10), que s’acaba per aquestes mots que semblan gaire crestians : « se n’angèc au castèth damé las dròllas deu Diables, e achi vivegan plan contents tots ensemble » ?
Politica e preséncia de l’escrich
La politica dels contes es pas jamai tanpauc aisida de traire ; lo constat social lo mai prosaic i es acompanhat de la promessa de capitadas mirificas (Cendrasson), cèrtas pauc probablas e donca pauc consolatorias, o de reussitas mai rasonablas (lo pichon Poucet a la pòsta e sa sòr a la cotura…). Pr’aquò es pas brica evident que las ierarquias socialas i siagan compresas coma l’òrdre natural de las causas. N’avèm per exemple un testimoniatge amb lo tractament de la vièlha metafòra organicista dels membres e de l’estomac d’Esòpi, de Tita Liva e de La Fontaine, quasiment totjorn mobilizada per justificar las inegalitats e las relacions de poder establidas. E ben, la morala que n’es estracha a Combarogèr (n° 88), es completament diferenta : « La societat des membres e de l’estomac es coma la societat umana. Un òme pòt pas hèr sans sos amics. Es pas una granda richessa ni una granda plaça que para l’òme : es l’amistat ».
Las referéncias classicas impausadas per l’evocacion de l’apològ dels membres e de l’estomac me menan a far una darrièra remarca. Per enrasigada qu’aquesta cultura siá dins l’oralitat, plan sovent, l’escrich, la literatura memorizada aflora ; un còp e un sol de frasas francesas directament vengudas de Perrault se fan entendre dins una version del Gat calçat (n°19), mas mantun còps los contes ressonan amb Perrault e los fraires Grimm (per exemple Barba-blava, n° 23, Cendrilhon, n° 27 et 28, ou la Musica de Brèma, n° 70)… E quora lo conte encontra un fach de cronica macabre, se pòt supausar la lectura iniciala d’una fuelha volanta o d’un libreton (Le Tuaire de hemnas, n° 93, que s’acaba per l’intervencion dels gendarmas e l’arestacion de l’assassin)
Una edicion diglossica
Espèri d’aver pogut balhar una idèa de la riquèsa d’aqueste recuèlh, impecablament presentat per J. Bru e J. Eygun, l’indispensable editor de Letras d’òc. Aqueste libre es precios, plan segur, pels amators de literatura orala, mas tanben per los que s’interessan a l’istòria sociala e a l’antropologia, sens parlar del lingüista qu’i pòt trobar un fum de causas sus aqueste parlar de frontièra. Presenta pr’aquò una anomalia, que n’ai deja parlat endacòm mai : Cossi editar los classics occitans ». Avèm aquí un tèxt tot en occitan, sens cap de revirada, es a dire un tèxt que pòt pas èsser legit per qualqu’un que coneis pas la lenga. La nòta sus l’establiment del tèxt es en occitan. Pr’aquò lo prefaci es en francés.
Perqué cal qu’un libre, a mai s’es adrèçat a d’occitanofòns, siá escrich quasi necessariament en francés dins sas partidas criticas, subretot quoras aquestas balhan d’elements d’interpretacion e de teoria ? Es important de mostrar, me pensi, que tot aquò se pòt tanben far en occitan. Se pòt pas tanpauc dire que totis los legeires son francofòns ; existís un public per l’occitan – benlèu fòrça redusit, mas enfin – italianofòn, castilhanofòn e subretot catalanofòn que coneis pas o gaire lo francés. Une autra opcion, qu’auriá balhat al libre mai de coeréncia, seriá estada d’integrar las reviradas francesas (vertat de qualitat inegala) dels contes que son dins lo recuèlh ; dins aqueste cas, la lenga de l’aparelh critic seriá melhor justificada, encara que, de tot biais, trobariái a criticar, perqué aquò mena a reprodusir, sens lo questionar e l’inquietar, l’òrdre diglossic qu’aquestes contes justament, inquietan, dins lor capacitat a s’apropriar los nòbles models dels contes de la literatura francesa o alemanda.
Joan Pèire Cavalièr
[1] Per exemple i trobam l’article definit dels parçans tolosencs « le », etc.
[2] Aquesta error es puslèu grèva perqué, evidentament, escarta l’internauta que cerca de material occitan.
[3] Per compareson, se podon legir la versions manochas dels mèmes contes ; anar a l’aumòina i es pas certa considerat coma un eveniment traumatic e una cabussada dins la dereliccion. Contes des manouches d’Auvergne (3 t. bilingües manouche/ francés per Joseph Valet).
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F38%2F52%2F115864%2F117075410_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F67%2F09%2F115864%2F106127320_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F25%2F60%2F115864%2F85281842_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F45%2F32%2F115864%2F70762114_o.jpg)