Antonin Perbòsc, lo grand auselaire

Antonin Perbòsc, lo grand auselaire

Ai una afeccion prigonda pels ausèls. Es per aquò que veirètz pas cap de cat a mon ostal. Lo paire pr’aquò, quand èri mainatge, m’aviá plan apres a desnisar los agachons per los fricassar, d’invèrn se fasiá de trapelas pel sòl, per trapar de passerats e un còp me rapèli s’anèt braconar a luminada pels bartasses en Avairon e se faguèt un chaple terrible[1]. Mas tot aquò m’es plan passat. M’agrada los ausir cantar (es ara la plena sason), los veire passar dins lo cèl, faire de viravòltas davant la fenestra e se pausar sul telh pel coderc.

E puèi, son los ausèls que me portèron a l’occitan. M’agradava botar lor nom en lenga nòstra al gredon jos los imatges de ma Guida dels ausèls d’Europa : gòrp, gaìs, faucilh, bernat pescaire, misorga, chòca, roquièr, barberòs, falcon, gòira, lausèta, batacoa, traucabartas… La quita lista dels noms èra deja un poèma…

De poèma d’ausèls, n’i aviá ben un que coneissiái ; se cantava e ne jogavam l’aire sul trelhon de la gleisa de la Drècha a costat d'Albi. Èra lo Nadal dels ausèls, qu’aviái trobat dins lo recuèlh de Cantaloba : « Lo pol s’avança lo prumièr,/…/ Entona son cocoroco // Lo cardin sortiu de son niu,/ Saluda e ditz : Tirli, chiu, chiu ! / Chiu, chiu  respond lo passerat,/ e la calha fa : Palpabat ».

L’ai tornat trobar, amai la musica, dins aquesta miraudia qu’es Lo libre dels ausèls d’Antonin Perbòsc (1924 e 1930), publicat de nòu – enfin – per l’IEO[2]. Dins la version Perbòsc, lo pol fa « Quiquiriquí » ! e « lo Cardin e lo Cortorliu fan piu-piu e riu-tir-liu ». E sus la mèma pagina, ai tanben reconeguda una peçòta que fa dialogar las bestias per Nadau, qu’aviái ausida (evidentament amb d'unas variantas) sus lo CD de collectage de la Talvera dins lo canton de Castelnau de Montmiral (aquí mon compte rendut) : « Lo Pol : Dius es nascut ! Lo Buòu : E ont ? La Cabra : A Betleèm ! L’Ase : I cal anar i cal anar ! » Aqueste pichon tablèu, s’es aital mantengut per tradicion orala dusca a las annadas quatre-vingt.

Los mimologismes, disiá lo Felix Arnaudin, « son des formulas, que per lor biais s’interpretan plasentament los cants dels ausèls e las gridas d’unas bestias »[3]. Perbòsc foguèt un dels primièrs (el almens coneissiá pas digus mai que se’n ocupava) a reculhir los mimologismes (de legir plan segur son recuèlh adobat per Josiana Bru[4]) e an una plaça benlèu centrala dins Lo Libre dels ausèls, qu’es per una bona part compausat de reformulacions poeticas d’istòrias, istoriètas en verses o en prosa que Perbòsc collectèt, amb l’ajuda, de còp que i a, de sos escolans de Comberoger[5]. Coma zo ditz l’Arnaudin, se sap pas jamai s’es lo mimologisme qu’a generat lo conte o se la formula es çò que demora d’una istòria perduda (« Aquestas formulas son a l’origina de pichons contes, se son pas elas que ne son trachas »[6]).

Per exemple, quora s’ausís lo mimologisme qu’acaba la rescritura del Rossinhòl envidalhat : « Dormirai plus, plus, plus sus la rama de vit » ; l’auditor pòt, amai dèu aver l’impression que tota l’istòria siá nascuda per justifiar e preparar aquesta transcripcion umana del cant de l’ausèl, que reclama del legeire una imitacion vocala. De còps que i a, coma la peçòta de las bestias de Nadal, son de vertadièras scenètas ont se mesclan la vida vidanta de las bestias e la dels paísans dins lor bòria, coma per exemple dins La cançon de l’auriòl :

Qu’aquel ausèl al bòsc polidament clarina !

A l’aire de parlar en parladís de Cáurs.

Canturleja a l’Auriòla : « E ! diga, Catarina,

« as un bel niuc tot nòu ! Fai espelir los uòus ! »

A jorn falit, demanda a la goja : « Norina,

« as abeurat los buòus ? »

 Aital lo mimologisme fa existir una mena de comunautat entre los òmes e las bestias, dins la continuitat entre la grida e lo lengatge uman que se l’apropria en lo mimant. Dins un tèxte del 1900, citat per Gardy, lo poèta parla de « revirada » del cant d’ausel o de la grida de bestia, mas aquò marcha dins lo dos sens : lo mimologisme mèna de las bestias als òmes e dels òmes a las bestias, lo « parlar » animal ven intelligible als umans e lo parlar de l’òme torna trobar la grida e lo cant de sas originas.

            Lo mimologisme es un acorchi per anar dreit a la descoberta del campestre. Aital tot lo trabalh de musicaire de la lenga de Perbòsc, son sens de l’aliteracion en particulièr, es directament o indirectament inspirat al modèl del mimologisme. A pròva, per exemple, aquestes dos verses de A còr d’estiu que son pas qu’un long rocoladis :

Es lo rocol tremol e tot comol d’amor

que monta de la comba ont romba la Palomba.

O encara coma rend lo caquetatge de la polalha :

De la Cloca al Poliquet,

Cadun viu de sa grapada ;

De la Cloca al Poliquet,

Bon papach e bon caquet.

La faula, lo conte es totjorn pròche, prèp a se debanar, amb una facilitat desconcertanta. Es, encara un còp, tot un anar e venir entre musica pura del campestre et narracion, amb o sens morala.

Dins son prefaci, Felip Gardy escrit que « l’abondància, en país d’òc coma dins d’autrei ròdols, de fòrmas recitadas ò cantadas ont leis òmes se meton en rivalitat amb la votz dei bèstias, lei mimologismes, es una marca, dins lo temps lòng, d’aquela estranja mai necessària relacion ». Es la relacion mimetica, d’escambi e de competicion entre l’òme e l’animal. E Gardy, justadament, a prepaus de la preséncia del mimologisme, vei l’empresa poetica de Perbòsc comme la « recerca pacienta d’aqueu ligam primièr ont lo mond cosmic se confond amb lo dei mots occitans, aquelei mots que Perbòsc, tot de lòng de son existéncia, s’es esforçat de lei sauvar de l’oblit, en ne fasent gisclar lo cant que fai pas qu’un amb lo campèstre ».

Lo campestre (cf. Lo libre del Campestre) dins la poetica de Perbòsc es un concept, benlèu, lo concept central, coma zo faguèt remarcar Castan (dins son edicion d’Antonin Perbosc, Choix de poèmes occitans) : impossible a revirar en francés, lo campestre es en fach la « natura », a l’encòp l'espací mai proche e lo mai luenh, lo dels camps e lo del cosmòs. Lo campestre es l’univers natural, que compren tanben la societat e la cultura umana, mas, diriái, es la natura tota, vista en partent de l’espaci campestre, de la tèrra dedicada a las culturas e a las bestias domesticas, ont pr’aquò lo non domesticat, lo selvatge es pertot present : las erbas fòlas, lo garric al mièj d’un camp, la selvatgina, e mai que mai, l’ausèlum tindaire e fugidis. Puèi òm s’entrauca dins los randals, bartasses, bosigas e bòsses, domeni misterios dels èssers liures de tota estaca umana, amb totas las transicions possiblas entre lo domestic e lo selvatge, l’adomesticat e l’indomesticable, dusca als monts, a las mars e al cèl de nuèit semenat d'estelas.

Es çò que, dins lo poèma de dedicacion, comença a explicar lo poeta a sa felena Suson, amb son sens de vielh regent :

A ! Suson, sabes pas encara

tot lo Campèstre : aquò’s trop bèl

per claure en ton pichon cervèl ;

mas empacha pas qu’ades ara

as un pauc comprés qu’aquò diu

èstre tot un monde agradiu,

grand, misteriós, atalentaire,

poetic plan mai que n’a l’aire…

 Lo camin poetic del campestre es lo que mèna de la descripcion, sovent d’una precision remirabla (per exemple sul nis d’irondas o sus la polalha bartassièra), al conte moral ont las bestias son pas que d’òmes desguisats, e los òmes benlèu de bestias mascaradas. Encara un còp, lo mimologisme es lo ligam, lo pont amai lo nosèl entre l’observacion empirica e lo conte etiologic e la narracion morala.

Aquesta volontat de participar dins la lenga al contacte amb la vida animala, abans tota moralisacion, es benlèu una particularitat de l’escritura occitana, almens en compareson del francés modern. La trapam deja dins lo Gentilòme gascon de Guilhem Ader amb sa batesta d’ausèls (« hiu-hiu, tira-vira »), mas a una epoca ont Du Bartas fasiá la mèma causa en francés (« La gentille Alouette avec son tire-lire,/ Tire l’ire à l’iré, et tire-lirant tire/ Vers la voûte du Ciel: puis son vol vers ce lieu/ Vire et désire dire : adieu Dieu, adieu Dieu »[7]). Mas al segle XIX e XX l’escritura occitana se vòl en relacion prigonda e continua, en presa directa amb çò que Perbòsc apèla lo « campestre », es un escritura que cerca a se bastir lo punt de vista de qualcun que viu pels camps, e que cerca d’actualisar aquesta participacion al campestre dins e per la lenga d’òc. Podriái prene un fum d’exemples : ai solament fuelhetat uèi lo Bestiari de Max Roqueta (Atlantica 2000) e lo Bestiari Lemosin de Delpastre (Sent Jaume 2003) de formas e stiles completament diferents, mas i trobam lo mème jòc entre observacion sarrada, lo sens e la sal del conte e lo vam liric, qu’es a l’obra dins los poèmas de Perbòsc.

Me soi tanben remembrat d’ausèls plan diferents, los de Rolet e de Simeonin, mènas de construccions allegoricas surrealistas, aparentament plan lenh dels ausèls de carn e de pluma. Pr’aquò, aquí tanben, lo ligam amb l’experiénça, dins çò qu’aquels ausèls a capel e paraplueja devon a l’encontre, per la fenestra e pel campestre, amb l’auselum que vola o voleja, e subretot amb lo que camina, trica traca, totjorn un pauc patraca, sus sas doas patas, coma lo guit Donald Duck amb son costum marin.

Joan-Peire Cavalièr

Perbòsc dins la biblioteca de Prosper Estieu

---

[1] Existís una bèla analisi antropologica de la cassa als ausèls pel mainatges, que se trapa tanben en linha : Daniel Fabre, « La voie des oiseaux. Sur quelques récits d’apprentissage », L’Homme, 99, 1986, p. 7-40.

[2] Antonin Perbòsc, Lo Libre dels ausèls, IEO edicions, s. l., 2011.

[3] Ma revirada : « Ce sont les formules par lesquelles on interprète plaisamment les chants des oiseaux et les cris de divers animaux ».

[4] Antonin Perbosc, Le langage des bêtes : Mimologismes populaires d'Occitanie et de Catalogne, ed. Josiana Bru, Caracassonne, Garae-Hésiode, 1988.

[5] Sus la pedagogia de perbòsc e son usatge didactic de l’occitan, veire l’article en linha de Josiana Bru, L’instituteur, l’ethnographe et le poète sur le site Garae ethnopole, Toulouse 2008.

[6] « Ces formules ont donné lieu à la création de petits contes, à moins qu'elles en soient elles-mêmes tirées »

[7] Cal veire sul sicut los escrits de Michel Jourde sus la « votz » dels ausèls dins la literatura de la primièra modernitat. De notar qu’aquels verses de Du Bartas foguèron jutjats « risibles » tre lo sègle XVII, e encara al sègle XIX.