La vida clandestina de l’occitan
Ce texte fut conçu en octobre 2003 pour la Linha Imaginòt, à l’incitation d’Eric Fraj, que je remercie chaleureusement pour sa lecture et ses corrections. Mais la « direction » de la revue n’en voulut pas, sans doute parce qu’écrit en occitan, d’après ce que j’ai cru comprendre. La Linha est une revue occitaniste formidable, où l’on publie plein de choses dignes d’intérêt, mais dans laquelle on ne lit presque plus jamais d’occitan, soi-disant pour ne pas décourager les lecteurs. Un beau paradoxe à méditer !
Le texte est cependant paru dans la revue gasconne Reclams, n° 793, 2004, p. 7-11. Merci à Sergi Javaloyes.
Aquò es la soscadissa de qualqu’un qu’es arribat dins lo mitan occitanista complètament d’en defòra, i a pauc de temps. Una soscadissa del tot empegada dins aquela experiéncia corteta, estrecha e intermitenta de la vida culturala en occitan. Un agach al fenestron. Benlèu un pauc mai qu’aquò : perque un qu’es arribat fa pas gaire, e que vòl parlar, escriure, defendre l’occitan, aquel d’aquí plan segur es pres, empegat en fach dins aquela istòria, pegat e plegat dins la lenga e sa misèria. Pel fenestron, es el que se vei virar e bolegar amb qualques autras petetas, d’un biais puslèu comic. Soi arribat d’en defòra, mas cossí e d’ont ? D’ont soi arribat ?
En fach, d’empr’aquí, mas empr’aquí es vengut un autre monde ; dintrar dins l’occitan en Occitània, es pr’aquò cambiar de monde ; pel simple fach de parlar e escriure una lenga que s’ausís pas mai per las carrièras, una lenga que quand la parlas sabes que i a pas cap d’autre país ont la parlar, que se n’i aviá un, seriá aquel ; per aqueste simple fach, o vòlgas o pas, venes estrangièr dins ton quite país, e ciutadan d’un país secrèt, amagat, non pas tant perque s’amaga mas perque es amagat, refusat, abandonat dels òmes e dels dieus. Es aquel secrèt de l’abandon, de la denegacion e de l’oblit, aquela clandestinitat forçada qu’aquí voldriái ensajar de veire e de comprene.
Primièra causa, fòrça simpla, tròp simpla. Dins aqueste monde, m’i es calgut anar perque la lenga, e tot çò que se pòt far amb ela (e tot se pòt far dins una lenga), s’encontra pas mai dins las carrièras de la vila granda, e aquò dempuèi tant de temps que me rapeli pas de l’i aver pas jamai ausida. Mas pel campestre e las vilòtas, e mai los jorns de fièira, s’ausís pas brica tanpauc. Tot aquò se sap, se sap plan, se sap tròp.
I a dos ans, un dimècres, tornèri sul mercat de Realmont, dins Tarn, ont anavi ambe lo paire, quand èri pichon, vendre de lapinalha. Tota la matinada rebalèri d’un costat e de l’autre, de la plaça al fieiral, del fieiral a la plaça e, fasent aquel qu’espèra se sap pas qué, o qu’es piòt, escotavi los vièlhs que parlavan entre elis. Tot en lenga. D’oradas. Tota la lenga. Entre elis. Totis vièlhs, mai de seissanta, septanta. D’oras, un monde de lenga, coma darrièr un veiral, un autre monde. Èri tan pròche, que podiái comprene tot, e mai lo demai, almens me semblèt, dins una piòta illusion d’empatia que me prenguèt. Alara ensajèri de far de signes, es a dire de dire quicòm ieu tanben, un quicomet : « ieu tanben… » L’encant se brigalhèt. Me respondèron en francés, puslèu emmerdats de l’intrusion d’un jovent de quaranta ans dins lor monde privat, protegit per la quita lenga. A l’ostal, ambe lo paire, es parièr. Lo patoès, me l’a pas volgut aprene : me vòl pas tanpauc respondre. Es logic. Vòl pas èsser emmerdat amb aquela istòria. Tot aquò se sap. Es una istòria vièlha, qu’es a s’acabar docetament ambe los òmes.
Alara, perque tot aquò me tafurava, perque me voliái pas far a l’idèia d’aquèla mòrt volontada, que me regardava pas - mas me voliái pas far a l’idèia que me regardava pas -, m’i calguèt anar.
E aquò foguèt pas aisit : te cal rencontrar per astre qualqu’un dins un canton de sufisentament fòl per gausar t’abordar en òc, te cal tombar sus qualque luòc rescondut, o cercar un bel briu per descobrir que quicòm s’escriu e se fa encara dins aquesta lenga, e mai que i a d’escòlas ont es vertadièrament parlada. Donca qu’es pas solament un daquòs d’un passat avalit, una vaga referéncia folclorica sens mai de realitat sociala e d’existéncia culturala, coma son tant a o creire, e de bona fe.
Es vertat qu’a Tolosa, coma endacòm mai en Occitània, vivèm dins un monde ont l’occitan, de fach, a pas cap de vida publica, en defòra de qualques noms de carrièras (encara qu’aquò es pas vièlh, e quasi totis te dison qu’es un escandalós degalhadís de l’argent public), de cinc minutas de television cada setmana, d’una radiò ont tròp sovent lo nivel de lenga fa pietat, de qualques bandièrassas (aborrissi las bandièras, que pudòn totas la sang e la colhardisa dels òmes)… una misèria. De micas. De micas, e tanben de ressons, de rebats totjorn mai escafats dins la lenga de cada jorn, dins l’accent, e benlèu un quicòm mai, un sabi pas qué, que galeja dins l’air a la fin del mes de junh. De còps que i a, tanben, o cal dire, un pauc d’occitan trauca lo francés o s’i acranca dins las radiòs las mai escotadas : Fabulos, Massilia… O cal dire : qué seriam venguts sens lo Claudi Sicre e los autres ? Totis los cantaires que, dempuèi quasi quaranta ans, continuèron a far sonar la lenga quand lo silenci a l’entorn s’espessissiá.
Mas la tièira de çò que se vei pas es longa, tròp : cap de libres en occitan dins las librariás, foguèsson las melhoras (coma Ombras Blancas a Tolosa per exemple) ; cap de filmes en occitan al cinemà ; cap d’occitan dins los programas dels teatres ; cap de prensa visibla en occitan (demandatz la Setmana e veiretz) ; cap d’occitan dins las mòstras d’art ; seriá quitament pas pensabla una declaracion d’un òme politic en lenga d’òc ; s’es ensenhat a l’Universitat del Miralh, l’occitan es rescondut dins lo departament de Letras, filosofia e musica, etc., etc.
Tot aquò o sabèm, mas o cal tornar dire encara e encara per se far pas d’illusions, per prene la mesura de tot çò que demòra de fargar, dempuèi l’ombra prigonda dels traucs nòstres. Es aquò que vòli dire, non per se plorar e encara mens per se’n creire e ne tirar un contentament suspècte : sèm, de fach, e dempuèi longtemps, de clandestins, ciutadins d’un monde amagat. E aquò es fòrça estranh, perque avèm pas la polícia al cuol, nòstres amics son pas en preson (al mens pas per aquò), digus, en principi, nos interditz pas de parlar, escriure, publicar, filmar, etc., en occitan. Mas, pr’aquò, la resulta es la mèma : sèm a calòs al secrèt, confinats a l’escurina, acantonats a viure dins l’air rarificat del grop redusit. Es benlèu per aquò que nos manjam aital lo morre, condemnats que sèm a viure en cercles clauses. E puèi es fòrça mai malaisit de demorar solidaris e vigilants dins una lucha ont l’enemic se vei pas, ont se risca pas la vida, dins un combat ont lo primièr enemic es tu meteis, l’enemic del dedins que te mormolha de daissar tombar, que lo jòc ne val pas la pena, que cal daissar los mòrts sebelir los mòrts.
Es pas susprenent que la literatura occitana contemporanèa fague una plaça bèla a la vida clandestina, del Libre de Catòia duscas a l’Antonio Vidal, e se rodassejan dins l’imaginari istoric de l’occitanisme los grands afars dels Catars, dels Valdeses, dels Cagòts, dels Marranes, dels Camisards, de las Domaisèlas, dels resistents e puèi dels dissidents. Mas cap d’aqueles modèls de dissidéncia e de persecucion fa pas per la situacion nòstra. Sèm pas d’enfarinats, sèm pas aquela microsocietat de familhas ligadas per una diferéncia de cresença, per minima que siá, capvirada en una marca de discriminacion sociala. Sèm pas d’enfarinats, perque en çò nòstre las familhas son espetadas : lo paire, lo filh, lo felen, de còps que i a, pòdon coneisse la lenga, e mai la parlar ambe d’autres sens poder (voler seriá pas lo bon mot) parlar amassa una autra lenga que la de l’oblit. Sèm pas d’enfarinats, sèm pas de cagòts perque se o disèm pas, se o cridam pas suls teulats, digus sap pas e vòl pas saupre de la taca nòstra. Es aital que sèm, coma o disiá Joan Larzac, « d’estrangiers del dedins », e benlèu, per la sola rason de s’acrancar a la lenga que quasi totis vòlon e pòdon pas mai parlar, estrangièrs al dedins. Al dedins de nos autres. Sèm pas d’enfarinats, sèm pas de camisards perque, subretot, çò que nos liga es pas una religion, es quitament pas una ideologia. Son las leis de França, las leis de la religion unenca d’una sola lenga publica, que fan la confusion entre las religions e las lengas per justificar lo confinhament de totas las autras dins l’espaci privat. Mas de qu’es aquò, una lenga fòrabandida del domeni public ? Una lenga privada de public ? Una lenga privada ? Redusida al privat ? Mas qual privat, quand la lenga publica, ambe lo monopòli de l’escòla, del libre, de las radiòs e de la television, s’es impausada al privat, lo privat del privat, las bocas e los caps, e separa lo reire del pichon, la maire de la filha, la boca del cap ? Disi plan, la religion unenca de la lenga unenca, que son primièr comendament es : « Parlaràs pas que lo Francés, que totis los autres parlars son d’idòlas que conspiran la mòrt de la Sacrosanta Republica ».
Es aquò lo privat de la clandestinat. Lo del dròlle de Calandreta quand torna a l’ostal. Lo del vièlh quand de la fieira de Realmont se’n torna dins sa bòria. Lo de l’occitanista quand se’n va passejar pels camps e per las carrièras. Cadun de son costat, sens se coneisse, ambe dins la tèsta la lenga que se morís. E se morís perque justament es una lenga e pas una religion, es pas una cresença, es pas una filosofia, es pas una ideologia. Una lenga es fòrça mens, fòrça mai que tot aquò. Es un esplech ; un esplech per far de religion e combatre la religion, per far de politica e mai de filosofia, e mai lo demai, tot lo demai. Mas un esplech quand digus se’n servís pus, es bon pel trast. I a benlèu encara una vida dins lo trast, quand i passa qualque bricolejaire desobrat. Aquí sèm, a bricolejar dins lo trast. Es pas una clandestinitat gloriosa, eroïca, non, mas una clandestinitat ont benlèu se pòt inventar quicòm, quand defòra lo monde corrisson passar lo sanclame del jorn al supermercat.
Atencion : disi pas aquò per justificar la resignacion al trast, lo renonciament a la lucha politica e culturala, que sola pòt tirar la lenga del refús, de l’indiferéncia e de l’oblit. Mas aquela conciéncia de la clandestinitat, benlèu, nos pòt estalviar de tombar dins las trapèlas que nos esperan uèi. Una d’aquestas es la fonccionarisacion de l’occitan : s’as de competéncias dins la lenga, ne pòdes venir lo prepausat. Es a dire l’ensenhar coma s’ensenha lo grèc ancian e lo latin, coma una lenga mòrta, una lenga de bibliotècas, videotècas, sonotècas, amb collòquis, publicacions pels collègas del monde entièr… e la benediccion dels politics de tota mena. Una renda modèsta, mas sufisenta, e l’espèr d’una polida capitada dins la carrièra. Que crebe la lenga es pas alara un problema gròs : i aurà totjorn un biais per organisar entre nosautres de jornadas suls Trobadors, sus Godolin o Bodon, coma n’i a per estudiar la poësia bucolica latina o l’art epigramatica dels Grècs.
Una autra trapèla, mai insidiosa benlèu es la del discors de valorisacion de las lengas e culturas de França. Me rapèli d’una enfatica sortida de Bernard Cerquiglini, fonccionari prepausat a las lengas de França, a Ombras Blancas, a l’escasença del Forum de las Lengas, sus l’occitan coma « lenga moderna, europèa », coma « lenga per deman », laboratòri per l’espandiment de las autras… Me pecigavi lo cuol per èsser segur de dormir pas. Cossí èra possible, una lenga de boès aital ? Dins una librariá ont i a quitament pas un sol libre en occitan, un que vos ditz : « Lo monde, l’avenidor son vòstres »… Quand sètz redusits aital a maufinar dins un trauc de talpa, quand sètz redusits al trast. Mas ont es la dubertura legala, ont son las mesuras per l’educacion, los sòuses per las iniciativas culturalas ?
Foguèt encara mai enòrme, lo mes passat, a las Assisas de las Lengas de França, que lo ministre i venguèt dire, en substància : « Vos aimam, mas auretz res de res, que siá al nivel constitucional, juridic, educatiu o financièr ». Es a dire : nos aiman perque un bocin de cultura patrimoniala fa plan, subretot per un govèrn de dreita, e nos aiman perque sèm flacs, perque sèm per crebar. Se volèm pas crebar, cal que nos revirem dins l’ombra nòstra per i fargar una cultura del refús e non del consensus (perque aquò pòt pas èsser que consentir a nòstra mòrt), una cultura de resisténcia critica a la lenga de boès que nos vòl balhar amorosament lo poton de Judàs. La cultura de la clandestinitat es una cultura de la desfisança e de l’atissament.
Jean-Pierre Cavaillé
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F77%2F77%2F115864%2F127947034_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F81%2F11%2F115864%2F125629362_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F55%2F97%2F115864%2F125525639_o.jpg)
/http%3A%2F%2Fstorage.canalblog.com%2F81%2F98%2F115864%2F123537864_o.jpg)